Монголдоо ирээд олон хүнтэй уулзаж, танилцаж, эх орныхоо тухай ярилцаж явна. Түүн дундаас яриа нь санаанд үлдэж,  идей өгч, илүү тод туссан дүрийн нэг: ''Адмон'-ы Р.Энхбат. Хийсэн ажилтай, хийх мөрөөдөлтэй, амьдрал, ажил хөдөлмөр, хөгжил, хүний тухай өөрийн философи, үзэл хандлагатай, ховор таарах тийм бие хүн гэж санагдсан.  Харин түүнийг нэг нэвтрүүлгээр, нэг хэвлэлийн бага хурлаар жигтэйхэн ууртай байхыг харав. Яагаад уурлаад байгааг нь ярилцаж тодруулсу хэмээн санаж хэдэн үг асуув. Бурууг хүлцэж чаддаггүй, хүлцэхгүй хийх гэхээр боломж олдохгүй байгаа хүний уур аж.

Сайн байна уу, ярилцах цаг гаргасанд баярлалаа. Нэг нь  ёс төдий асууж нөгөө нь хариулсан бололгүйгээр сайн ярилцаж, маргах уу? Үндсэн сэдэвтээ орохоос өмнө саяхан ширүүн маргаан дагуулсан нэвтрүүлгээс яриагаа эхлье.  Би таны яриаг нэвтрүүлгээс үзсэн л дээ ?

За

-Үзээд мүүн гэдэг асуудал оршин байгаа юм байна, Б.Насанбаяр мүүнтэй холбогдож явсан юм байна гэдгийг бол харсан. Харин боловсролын бодлогыг мүүнжсэн байдлаар найруулж нэвтрүүлсэн ч хоёр асуудлын холбоос огт уншигдаагүй. Таны хувьд боловсрол ямар байгаа талаар хувийн үзэл бодлоо илэрхийлсэн ч мүүнжсэн хэлбэрээр олон нийтэд хүрсэн.

Тийм

Та олны анхааралд орсон сэдвийг ашиглаад боловсролын тухай үзэл бодлоо л дамжуулсан юм уу эсвэл Монголын боловсрол мүүнжсэн юм уу? Мүүнжсэн бол баримт байна уу? Тэр нэвтрүүлэгээс баримт олж хараагүй болохоор?

Би бол үндсэндээ Мүүнийн тухай асуудлаар яриагүй. Та нартай л адилхан харж байна. Тэр нэвтрүүлэгийг дараа нь бас харсан. Ер нь гадны үзэл бодлууд цаанаа заавал зорилготой байдаг. Хараад байхад хамгийн түрүүнд залуучууд, улстөрчид рүү явсан байгаа нь тэр нэвтрүүлгээс харагдсан.  Боловсролын салбар гэхэд доороос нь өсгөх, чадвартай хүмүүсээ дээш нь татах  хэлбэрээр  зохион байгуулагдаггүй.

Ялсан намын нэг нөхөр хүрч ирээд хэн ч хамаагүй нь өөрийнхөө хүнийг тавьдаг замбараагүй зүйл болсон. Энэ дунд юу ч явж болно. Надад ерөөсөө Насанбаяр нь уу, Сайнбаяр нь уу хамаагүй. Хамгийн гол нь ийм л замбараагүй болж.

Ямар ч шашин, янз янзын зүйл ороход бэлэн чөлөөтэй байна. Тийм учраас нэг талаар энд дохио оруулсан байх. Хоёрт ийм улстөрийн зохион байгуулалтай байхад боловсролын салбар нь цаана нь ямар байгаа юм бэ гэдгийг өнгийж харах хүн алга. Жишээлбэл тэр хэвлэлийн бага хурал дээр энэ асуудлыг сонирхож байгаа хүн алга. Тэнд ямар хүмүүс ирж байна гэхээр Б.Насанбаяр гэдэг хүний муу сайныг үзэх, дараа нь миний муу сайныг үзье гэсэн сэтгүүл зүй л  манайд хөгжиж байна.

Таны яриаг таслаад асуулт асуугаад байж болох уу?

Тэг тэг.

Өөр яамд ч хачин юм хийгээд байж л байна. Гэтэл муу л бол хойд захын амьдралд ойр, хүүхэдтэй холбоотой Боловсролын яам. Гурван саяуулаа хохирсон ч түүнийхээ хариуд нэгнийгээ хэлмэгдүүлэх ёсгүй биз дээ? Харин та систем рүү дайралт хийсэн ийм найруулга дунд боловсролын тухай хувийн үзэл бодлоо оруулж ирсэн.

Тийм ээ, тэгэхээр би их сайхан өгөөш болсон ш дээ. Өөрийгөө бай болгож өгсөн. Өөрөөр хэлбэл хүмүүс ийм сенсацид дуртай. Намайг гараад ярихад маш олон хүмүүст баярласан. За нөгөөх чинь одоо л өөрийгөө гутааж дуусах нээ гэж баярласан байх.

Тэр бол таны талын асуудал. Би хувьдаа нийгмийн талаас харж, монгол хүмүүс нэг нэгнийгээ хайрлахгүй, ямар нэгэн хүнийг онилох, гэсгээх сонирхолтой байгаа дээр нь тос нэмлээ гэж таныг шүүмжлэх гээд байна.

Яг үнэн. Ямар өвчнийг нь хөдөлгөснөө хэлэх үү ? Ямар өвчнийг нь сэдрээчив?  Тэрийгээ ярих ёстой. Би ер нь тэр өвчнийг нь сэдрээсэн нь зөв юм уу буруу юм уу?  Чи бол буруутгах талаас нь бодож асууж байна.

1000 хүн дундаас 5 буруутан эрж байхад нэг ширхэг ч хүн хэлмэгдэх ёсгүй. Баримттай, үндэслэлтэйгээр л хүний амьдрал, аз жаргалд халдах ёстой бус уу? Найруулгатай нэвтрүүлгээс  1000 дахин хүчтэй нотолгоогоор.  Боловсролын яам гэж дайраад байгаа чинь адилхан монгол хүмүүсийн ажил хөдөлмөр шүү дээ.

Тэгэхээр Б.Насанбаяр гэдэг хүн анхнаасаа ингэж байсан, би ингэсэн гээд үнэнээ хэлээд явчихад л болох байсан. Тэгэхээр энэ чинь өөрөөс нь болж байна. Худлаа яриад л. Миний хэлээд байгаа юм бол эрүүл саруул тогтолцоо нь алга. Боловсрол бол олон жил ажилласан мэдлэг туршлагатай хүмүүс доороосоо ургах замаар энэ системийг бүрдүүлж,хөгжүүлэхэд оролцох ёстой салбар. Улстөрийн шоу бол улстөр биш.

Сонгуулиас сонгуулийн хооронд  боловсролын сайд юу хийдэг вэ?  Тэд нар боловсролын салбарт явуулж байгаа бүх зүйлээ өөрийнхөө чимэг болгодог. Жинхэнэ боловсролын хувь заяаны төлөө ажиллахгүй байна.

Жишээ нь  Кембрижийн боловсрол гэж түрүүчийн боловсролын сайд зөндөө ярьсан. 2017 он гэхэд энэ систем бүрэн нэвтрэнэ гэж.  Тэрийг хийхийн тулд бүхэл бүтэн хууль гаргаж байгаад батлуулчихсан.  Төрийн ажил бол уламжлагдаад явах ёстой. Гэтэл Гантөмөр сайд тэр ажлийг нь ерөөсөө нэг ч удаа яриагүй. Кембриж гэдэг компани ч юм уу, эд нар чинь манайх шиг сэтгэлийн хөөрлөөр хийхгүй ш дээ. Мундаг гэрээ хийж байж эхлэнэ. Хаашаа ч хөдөлгөхгүй. Нэг сайд хөдлөхөөр алга болох гэрээг тэд хийхгүй ш дээ. Тэгэхээр манай улсын өмнөөс нэг сайд нь гэрээ хийчихсэн. Тэгээд мөнгө төлнө. Одоо болтол мөнгө төлөөд сууж байгаа даа. Л.Гантөмөр бол тэр хөтөлбөрийг нь авахгүй. Гантөмөр яасан гэхээр ЯПОН боловсрол гэнэ. Ингээд Япон руу баахан хүн явууллаа. 1000 эрдэмтэн явуулдаг, яадаг яадаг гэнэ үү. Дараагийн сонгуулиар Л.Гантөмөрын оронд Вьетнамд төгссөн өөр хүн гараад ирнэ. Тэгээд одоо бид нар Вьетнамын боловсролын шугамаар явна. Нөгөө нэг Японтой нь холбоо байхгүй. Энэ юу вэ ?  Ард түмний төлөө боловсрол уу? Төрийн бодлого, улстөрийн шоу хоёр чинь өөр юм. Энэ хоёрыг нэг гэж хараад байна шүү дээ.

100 хувь санал нэг байна. Таны ярьсан зүйлс дундаас гурав, дөрвөн зүйл дараа нь асууна.  Яриа бүр төр, Монгол улсын асуудал болоод задгайраад ирлээ.

Төрийн бодлогын асуудал.

Төр ийм байна гэсэн яриагаа түр хойш нь тавиад одоо нэгэнт хийгээд эхэлчихсэн ажил руу нь орох уу? Та сая яриан дундаа  дээрээс мундагдаад хаячихдаг гэлээ. Лаптоп тараачихдаг ч юм уу, тийм үү?

Өөрөөр хэлбэл мөнгөөр зоддог.

Ер нь нэг хүүхдийн боловсрол хаанаас ирдэг вэ? Ганц Л.Гантөмөрөөс болсон гэхээсээ Манай монгол чинь жинхэнэ дээрээс тарьдаг системтэй явж ирсэн орон биз дээ?

Тийм.

Би хоёр улс дамнаж сурсан. Монгол бол жинхэнэ дээрээс нь бөмбөгддөг гэж боддог.  Харин одоо бол нэг тийм шилжилтийн үе юм уу даа гэж найдаж харж байгаа .  Үүнийг ингээд, тэгээд бод гэхээ, чадсан нь онц гэхээ больж, чи өөрөө ийм хүүхэд юм байна, чамайг хэн гэдгийг чинь харъя гэсэн арга барил руу шилжих гэж оролдож байх шиг. Багш нар мөөг шиг ургахгүй. Тэртэй тэргүй өөр стандарт арга барилаар ажиллаж ирсэн багшийг урдаа сууж байгаа Энхбат гэдэг хүүхдийн давуу тал, авьяас чадвар нь юу вэ хараад тааруулж тулж ажилла гэхээр тийм амархан дадахгүй. Бүгдийг нь суулгаж байгаад май энийг цээжил гэхээс илүү удна. Ийм урт хугацааны ажлыг  Мүүн гэх мэт сумаар онилж байгаад харваад унагаах уу? Тэгээд дараа нь яах вэ, буцаад хуучин систем рүүгээ буцах уу?

Боловсролыг социализмын үед төрөөс анхаарч байсан юм шүү.Жишээлбэл тэр үед энэ улс оронд хэчнээн инженер, малын эмч, эмч хэрэгтэйв гэдгийг бүгдийг нь тооцдог байлаа. Энэ утгаараа Монгол улсад маш олон салбарууд хөгжиж, тэр болгон боловсон хүчинтэй болсон. 1990 оноос хойш төр засаг чиний ярьж байгаа зүйлийг хийгээд  25 жил болж байна. Тэд дээрээс удирдсан хэвээрээ юу хэвээрээ. Тэгвэл яагаад өмнөх үеэсээ муу удирдаад байгаа юм. Социализмын үед боловсрол хөгжиж байсан биз дээ? Ямар олон ном зохиол, романууд гарч байсан бэ? Өнөөдөр монголоор сайхан найруулж бичдэг гэвэл тэр үеийн хүмүүс. 25 жилд энэ яагаад алга болов. Чи бид хоёроос хамаараагүй биз дээ. Тэгвэл хэнээс хамаарав. Өөрөөр хэлбэл байгаа зүйлийг нь нураачихаж байгаа юм. Цааш авч яваагүй байгаа биз дээ.

Тэр чинь гэхдээ нэгэнт өнгөрсөн, хийгдчихсэн. Одоо яах вэ, одоо явж байгаа шинэчлэл зогсох, өөрчлөгдөх ёстой юу?

Гэхдээ бид өнгөрсөнд болж бүтэж байсан зүйлсээ нураах ёсгүй биз дээ.

Нэгэнт нураацан байна, одоо яах вэ?

Нураах ёсгүй юмыг нураасан хэний буруу вэ? Тэд нарын буруу, Улстөрчдийн буруу биз дээ. Бид нар тэр үеэс бүр илүү гарах боломжтой байсан.

Жишээлбэл Ренчин, Дамдинсүрэн гээд ярьдаг. Энэ хүмүүс маш их зүйл хийсэн гээд одоо хүртэл яригддаг. Өнөөдөр 25 жилийн дараа энэ хүмүүсээс дээр гарчихаар хүн гарч ирэхгүй байгаа нь хэний буруу вэ ?

Ер нь бол төрийн институци талаасаа асуудал гарч байгаа гэж харж байна...

Харин тийм. Боловсролыг хамаагүй сайжруулсан байсныг унагаж хаяж байгаа нь Хятадын, Оросын буруу биш бидний л буруу. Одоо Гантөмөр өөрчлилсөн гэж яриад байгаа юм уу,  Отгонбаяр нь өөрчилсөн гэж яриад байгаа юм уу, сайхан болчихоод байгаа юм уу?

Үгүй л дээ. Уначихсан байгааг өдөр тутмын ажил дээр бие сэтгэлээрээ мэдэрч л явна.

Тэгэхээр 1990 оноос хойш боловсролын салбар уналтад оржээ, санал нэг байна уу?

Тиймээ.

Хаана очоод зогсчихсон  байгаа юм. Хэн энийг өөд нь татаж байгаа юм гэдгийг тодорхой асуу.

Миний асуулт бол одоо боловсролын суурь хандлагаа өөрчлөх гэж үзэж байгаа юм байна.  Мүүнтэй мүүнгүй сайнтай муутай, алдаа оноотой байж таараа. Өөрчилье гэвэл маш нухацтай үнэлж, хэлэлцэж байж дахиж чигийг нь өөрчлөх ёстой. Миний хувьд харьцангүй найдвар тавьж байгаа нэг зүйл нь хүүхдийг байгаагаар нь хүлээж авах, үнэлэх, хөгжүүлэх.

Бид яагаад одоо ингэе гээд байгаа юм. 1960 онд ч хийж л байсан, болоогүй. Энэ чинь сая гарч ирсэн асуудал биш.

Өөрөөр хэлбэл таны бодлоор бол стандартаар, агуулгаар нүддэгээ болиод хүүхэд болгонд тохируулья гэсэн хандлага барьж байгаа нь ер нь бол буруу гэж бодож байгаа гэсэн үг үү ?

Чи нэг позитивны зүйл харчихаад тэрийгээ томруулж харах гээд байгаа байхгүй юу. Өөрөөр хэлбэл тэрийгээ томрох байх аа гэж мөрөөдөж хараад байна ш дээ.

Тийм байна уу?

Наадах чинь хүсэл.  Маш тодорхой ярья. Жишээлбэл Авьяас хөтөлбөрийн тухай ярья. Эсвэл зөв монгол хүүхэд хөтөлбөр, эсвэл ном гэдэг хөтөлбөр. Энэ хүний л хийсэн зүйл ш дээ. Алийг нь ярих вэ ?

Зөв монгол хүүхэд...

Хоёулаа тодорхой ярьвал ойлголцоно. Би нэгдүгээрт нэг зүйл чамаас асууя. Зөв монгол хүүхэд гэж хэнийг хэлдэг юм бэ. Намайг нэг “Аав” гээд бод.

Зөв монгол хүүхэд гэдгийг яаж ойлгох вэ гэдэг асуулт хамгийн түрүүнд гарч ирнэ. Тэгээд би юу бодох вэ гэхээр ер нь миний л хувьд “зөв хүүхдүүд бол миний амьдралд таарсан хамгийн хогийн шаарууд байсан”

Гэхдээ наадах чинь маш хувийн чанартай, субъктив байна шүү.

Ерөөсөө алддагүй, онц авдаг. Багш сайн. Нэр хүндтэй ийм хүүхдүүд л хамгийн хогийн шаарнууд байсан. Зөв хүүхэд гэдэг чинь надад юу ч хэлэхгүй байна.

Энэ чинь тэгээд нэршлийн тухай л асуудал юм биш үү.

Харин тэгээд яачив. Одоо чи нэршил гэж байна. Нэршлийн тухай ярья.  Үүнд ямар нэгэн ирээдүй, итгэл найдвар, дотоод  үнэмшил байгаа учраас хэлж байна. Тэгвэл зөв хүүхэд гэж хэнийг хэлээд байгаа юм.Түүнийг хэлчих ?

Уг нь та бид хоёр дундаа нэг хүүхэд гаргачихаад тэр хүүхдийнхээ зөв бурууг хэлэлцэж байгаа бол шал өөр хэрэг. Таны амьдралд зөв хүүхэд ямар санагдсан, миний амьдралд зөв хүүхдээр дүүрэн Япон ямар санагдсан, түүнийхээ талаар ярьж болно. Харин системийн шүүмж хийх бол аль болох объктев байя.

Тэгвэл чи бид хоёр больё. Зөв монгол хүүхэд гэсэн сэдвийн доор эцэг эхчүүд юу ойлгох вэ. Энэ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхийн тулд ойлгох ёстой шүү дээ.

Ойлгуулах ёстой.

Юу гэж ойлгуулах вэ. Би ойлгуулах гээд чадаагүй.

Зөв хүүхэд гэдэг бол тархи нь харьцангуй нийтийн үнэ цэнэ, нийгмийн сайн сайханд нийцтэй байдлаар хөгжсөн хүүхэд. Ийм хөгжилд зорьж байгаа ч  маркетингээ хийж чадахгүй байгаа бол яамны асуудал. Маркетинг хийж чадахгүй байна гэдэг нь буруу гэсэн зүйл биш. Та нэг сайхан ном хэвлээд зарж чадахгүй байлаа гэхэд ном та хоёр буруутах ёсгүй биз?

Тийм. Би санал нэг байна. Чи яриад байвал цаашдаа өөрийнхөө ингээд зөв хүүхдээ тодорхойлно. Би ярихаар нэг өөр, өөр нэг хүн ярихад зөв хүүхдийн талаарх бодол нь өөр байна. Ингээд бид бүгдээрээ зөв хүүхдийн талаар өөр өөр ойлголттой байна. Цаасан дээр буусан төрийн бодлого гэдэг бол “Зөв хүүхэд” гэдэг манай нийгэмд ийм л чадвартай, ийм л төлөвшилтэй, ёс суртахуунтай хүүхэд хэрэгтэй байна үүнийг л сургаж хүмүүжүүлээчээ гэсэн л зүйл шүү дээ. Тэгэхээр чиний бодол биш. Энийг чинь томъёолчихсон байх ёстой байхгүй юу. Тэрийг чинь хүмүүс хараад баримжаа авна.

Тэгэхээр бидэнд төр юу гэж үзэж байгаа вэ гэдэг нь сонин байна. Тэр нь юу вэ ? Байхгүй ш дээ. Зөв хүүхэд гэж тодорхойлоогүй. Өөрөөр хэлбэл зорилтот фигүрээ бүрэн гаргаагүй... Миний хувьд төрийн бодлого юу вэ гэж хараад байгаа хэрэг.

Жишээлбэл “Авьяас хөтөлбөр” дээр яг адилхан. Энэ хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлснээс жилийн дараа эрдэм шинжилгээний хуралд орлоо. Тэгсэн зарим нь авьяасыг квантын онолоор тайлбарлаж байгаа юм. Залхуутай гэж жигтэйхэн.Тэгээд би хэлсэн “Яах гэж намайг дуудсан юм. Энд төрийн бодлого ярих ёстой болохоос биш таны юу гэж үзсэн нь хэнд хамаатай вэ”.

Авьяасыг төрийн бодлого юу гэж үзэж байгаа юм бэ. Номон дээр нь авьяас энэ тэр гэсэн ямар ч юм байхгүй. Төрийн бодлого гэдэг бол дийлэнхид үйлчилдэг бодлого байх ёстой. Нэг ангид гурван л хүүхэд зурдаг, дуулдаг байж болно, бусад нь яах вэ?

Гэхдээ бодлогын тайлбар номон  дээр бүх хүүхэд авьяастай гэсэн хандлага байсан шүү ?

Би л лав ангидаа зурж чаддагүй, найзаараа зуруулаад дүн авчихдаг байсан. Ангид дийлэнх нь л хоцрогдолтой байсан.

Төрийн бодлого бол тэр авьяастай хүүхдэд хандах биш ээ. Харин ангид хоцорсон хүүхдүүдэд л хандах ёстой. Тэгэхээр таны авьяас гэдэг бол ангид байгаа хүүхэд рүү фокусласан байх ёстой.

Тэрийгээ хэлээдэх гэсэн. Хэлэх хүн байхгүй л байсан.

Би бол жирийн иргэн. Системийн хоцрогдолд адилхан л өртөөд явж байгаа. Өнөөдөр нэг залуу хүн бизнес хийхэд ийм системийн бүтээгдэхүүнүүд чиргүүл болж байна шүү дээ. Гэхдээ таны үзэл бодлыг илүү гаргах гээд мэтгэлцээд байна.  Хүүхдийг нэг стандартаар тэгшилж чацуулж байгаад овойгоод гарч ирсэн дөрөв, тавыг нь мундаг гээд медаль энэ тэрээр булдаг. Молор-Эрдэнэ хатуу ч гэсэн үнэн үг хэлдэг. Медалиа даахаа байчихсан алдарт  уяачийн морь шиг хүүхдүүдийг хараад өрөвдсөн гэх. Одоо боловсрол энийгээ больё, буруу гэж байгаа юм биш үү?  Хүүхэд бол хүүхэд. Хүүхэд бүр авьяастай. Та нар ингээд адилхан дасгал өгчихөөд чи тав авлаа, чи гурав авлаа чи бол болохгүйн байна гээд хасаад хаячихдаг. Одоо ингэхгүй. Чиний ур чадвар чинь ийм юм байна. Гэхдээ чи байгаа ур чадвартаа өдий зэрэгтээ хийсэн юм байна, сайн байна...

Яг ийм юм хийж байгаа юм уу, хаана байна?  Яг тодорхой ярья ?

За та энэ танилцуулга ном дээрх тайлбарыг хар даа.

За тэгвэл гаргаад ир, энд тэндээс хуулж нийлүүлсэн юмыг нь.   Бурмаас илүү урам гэж байна.

“Өсвөр насны хүүхдэд урам хайрлах нь  маш чухал зүйл юм. Урам хайрлахыг чухал биш гэж хэн ч маргахгүй. Урьд нь ч маргаж байгаагүй. Гурван нас хүртлээ болохгүй гэдэг үг сонсчихсон. 6 нас хүртлээ цэцэрлэгт очоод номхон суухыг заалгачихсан хүүхэд 1-р ангид орж ирнэ”(уншив).

Хэн тэгж сонсгосон юм. Ийм амархан ярьдаг байхгүй юу. Одоо үүнийг хар: “Манайх үнэлгээний системээ урмын систем рүү шилжүүлж байгаа”

Зөв биш үү?

Бид тэр системийг харах ёстой. Зургаан настай хүүхдийг муу авлаа гэж загнаснаас илүүтэй чи чадаж байна гэж урамшуулдаг болчихсон(уншив).

Буруу юу?

Би буруу гэж хэлээгүй. Хэзээ ийм болчихсон юм бэ. Болоогүй шүү дээ. Яах гэж ингэж худлаа хэлж байгаа юм бэ. Жишээ нь чи 30 минутанд 30 үг чадаж байна. Сайн байна. Дараагийн удаа 31 боллоо. Маш сайн гэдэг ийм урмаар хүүхдийг урамшуулдаг үнэлгээтэй болсон. Мань эрээс хойш гэсэн үг. Энэ бол бидний хийж байгаа хөтөлбөрийн амин сүнс юм. Нөгөө талдаа хүүхдээ хүлээдэг тэвчээртэй байх чадвар энэ цаг үед хэрэгтэй болсон. Эндээс би юуг ч ойлгохгүй байна.

Тэгэхээр Энхбат захирлаа ийм байна...

Наадах  чинь зүгээр нэг бодлоо хүслээ бичсэн юм уу, энд тэндээс цуглуулж барьсан ямар нэг барьж авахаар юм юу ч алга.

Бид нэг нэгнийгээ бүх талаас нь буруутгаад талцаад байхын оронд аль нь зөв,аль нь буруу юм гэдгийг харах. Болохгүй зүйл нь хаана байна, үүнийгээ тайван шинжлэх ёстой болов уу.

Наадах дээр чинь юу ч хийгээгүй ээ. Би бол маш сайн мэднэ. Чи бол өөрийнхөөрөө үүнийг сайхан болоосой, гоё болох байх гэсэн хонгилын үзүүрт гэрэл харагдсан байдлаар хандаад байгаа байхгүй юу.

Яахав би таниас хариулт гаргаж ирэх гээд лавшруулаад байна.

Хүүхэд бүхэндээ чадна гэсэн итгэл өгье гэнэ.  Энэ номыг харахаар Хойд солонгос санаанд ороод болшгүй. Энэ итгэлийг Л.Гантөмөр өгдөг юм уу,

Гэхдээ боловсролын филисофи байх ёстой ш дээ ?

Энэ чинь We can гэдэг Обамагийн зүйл яваад байхгүй юу.

Зөв монгол гэдэг чинь Зөв сонголт гэдэг Ардчилсан намын л шүхэр доорх нэр. Эд нар чинь ерөөсөө пиарын юм аа л хийгээд байгаа нь энэ. Өөрөөр хэлбэл зөв сонголт гэдгээрээ зөв монгол гээд л нэрлэчихсэн байхгүй юу.

Улстөрийн асуудал руугаа эргээд орьё. Энд асуудал байгаа гэж ойлголоо. Тэгвэл бодлого нь яагаад улстөртэй холбогддог вэ ?

Ултөрийн бодлого байх ёстой.

Төрийн бодлого  яагаад улстөрийн шоутайгаа холбогддог вэ ?

Мөнгөө босгоно. Дараагийн сонгуульд ялна. Намынхаа болон өөрийнхөө нэр хүндийг бодно. Боловсролын салбарт хийж байгаа бүх ажлаараа өөрийгөө чимэглэж явдаг.

Наадах чинь нийгмийн байтугай миний жижигхэн ажилд ч  байгаа дилемма шүү дээ. Би тань шиг ийм контент гаргамаар байна. Гэхдээ ийм юм гаргахаар яадаг вэ гэхээр 100 хүний 15 нь уншдаг. Гэтэл ямар ч айл баннераа өгөхдөө чиний гаргадаг энийг хэдэн хүн уншдаг вэ гэж асууна. Тэгэнгүүт би 90 хүн унших ёстой секс зурхай ч юм уу тэрийг нь гаргаж байж, өөрөөр хэлбэл эд нарын улстөрийн шоу шиг зүйлийг нь хийж доошоо орж байж  90 хүн уншиж байгаа гэж хэлэх эрх олж авдаг.  Улстөрийн нам ч ялгаагүй. Эд нар 90 хүнээсээ саналаа авах ёстой. 5 хувь, 10 хувийн зээл гээд медиагаар бол секс зурлага маягийн бүтээгдэхүүн хийж байж саналаа авна. Тэрэнд нь яг л бусад бизнесийн бараа шиг шошго, нэршил хэрэгтэй. Улстөрийн бүтээгдэхүүн хэрэгтэй. Үүнийг нь буруутгаад яах билээ, мөн чанар нь юм чинь.

Ийм улстөр монголд хэрэггүй. Хөгжүүлэхгүй байна.

Тэгэхээр энэ асуудал маань сурах бичиг, Л.Гантөмөр, Б.Насанбаяр, тэр байтугай Боловсролын яамны ч асуудал биш төрийн байгууламжын асуудал болж ирлээ.

Яг зөв. Энэ бол Монголын төр боловсролын салбарыг буруу бүтэц зохион байгуултанд оруулсныг харуулж байгаа юм.

За ингэж явж болохгүй нээ. Та бол их шүүмжилж байна, гол нь тэгээд яах вэ одоо?

Шүүмжилнэ гэдэг чинь муулна гэсэн үг биш. Мөн чанарыг нь ярья л гэсэн үг. Мөн чанар нь энэ байна та нар тэрийг харахгүй байна гэж хэлж байх нь бас чухал. Нэгдүгээрт энэ.  Хоёрдугаарт,  би энэ чиглэлээр маш их зүйлийг хийсэн. ЕБДС-д үзэж байгаа бүх агуулгаар сурах бичиг хийсэн. Иргэний боловсролд ийм сурах бичиг хийгээд байхдаа яахав дээ, хар л даа. Ийм цагаан толгой хийгээд байхдаа яахав дээ. Миний уур хүрч явдаг.

Германчууд цагаан толгой хийхдээ  М үсгээс эхэлж заадаг. Манайхан А-аас эхэлдэг. Яагаад гэдгийг олон жилийн өмнөөс судалсан. Гэтэл МАМА гэж хэлдэг. Өөрөөр хэлбэл хүүхдэд хамгийн ойр байгаа үгнээс эхэлж үсгийг нь зааж эхэлдэг.

Манайд юу гэж хэлэх вэ гэхээр А Б В гээд эхнээс нь заана. Манай боловсролын хандлага бол ерөөсөө хүүхдийнхээ талаас бодож үздэггүй. Дандаа өөрийнхөө талаас, тэр байтугай сонгуулийн өмнөөс бодож хий ж байна. Ийм байхад би дуугүй яваад байх уу ?

Энэ чинь их прагматик асуудал. Яах вэ тэгээд?

Намын өвчнөөс салах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл аль нэг намын хэн нэгэн хүрч ирээд энэ салбарыг толгойлж болохгүй. Тэгэхээр боловсролын салбар дотроос үүнийг аваад явчих хүчийг бий болгох хэрэгтэй.

Хийх болов уу ?

Миний ажил биш. Чи надаас асуусан.

Хэлж, ойлгуулахаар ажиллаж байгаа гэж ойлгож болох уу?

Бид үүний л төлөө тэмцэж байна  штэ.

Би таны хэлж байгааг ойлгож байна. Яаж хийх вэ гэдэг талаас нь л гэж бодоод байна л даа. Ийм өөрчлөлт хийх амаргүй, хэн хэрхэн хийх вэ?

Чи тэд нарын өмнөөс бодоод байгаа юм уу?

Feasibility буюу боломжит байдал. Ийм байхад яах ёстой бол гэдэг асуулт л толгойд эргэлдээд байна. Танд өөрт чинь санал болгох аргачлал байгаа юу?

Би энэ талаар өглөөхөн нэг хүнтэй ярилцсан. Ерөөсөө энэ парламентын засаглал чинь таарахгүй байна. Яагаад гэдгийг нь ярья. Тэгсэн та ерөнхийлөгчийн засаглалыг дэмжиж байгаа юм уу гэсэн. Би ерөнхийлөгчийн засаглалыг дэмжиж байгаа юм биш. Бид Монголд ямар засаглал хэрэгтэй юм бэ гэдгийг маш удаан хугацаанд нухацтай ярьж байгаад гаргаж ирэх хэрэгтэй. Парламентийн засаглал гэдэг чинь Европт ургасан ургамал байхгүй юу. Бид нар тэрийг чинь аваад өөрсдийнхөө асуудлыг шийдэх гэсэн болохгүй болчиж байгаа юм. Ерөнхийлөгчийг нь авчрахаар бас болохгүй. Тэгэхээр ямар нэгэн юмыг хуулахаа больё. Өнөөдөр боловсролыг яах вэ гэдгийг  тойрч суугаад ярихгүй байна. Тэрийг хийж чадах уу, хүсч болох уу?

Болно.

Тэгээд яагаад хийхгүй байгаа юм бэ? Тэрийг хүсэхийн бол энэ асуудал  чи бид хоёрын хүрээнээс хамаагүй том болно. Зөв тийшээ чиглэнэ. Тэрнээс биш ямар нэгэн гарц энд тэнд хүлээгээд байж болохгүй. Хүн болгон асууна. Та гарцыг нь хэлчих. Би хэлээд байгаа юм. Бэлэн гарц гэж хэзээ ч байхгүй. Гарцыг хүн ухаж гаргадаг.  Бид нарын боддог арга ийм болчихсон. Сэргэлэн. Ингэж тэгж байгаад тэгээ л гарцаар гараад ирэх сонирхолтой.

Юуны төлөө яваад байгааг чинь одоо ойлгож ирж байна.

Өөрөөр хэлбэл ямар нэгэн изм, ямар нэгэн сайдад итгэхгүй.  Л.Гантөмөрийн дараа  бас л адилхан.

Тийм учраас би Л.Гантөмөрийн ч эсрэг биш. Б.Насанбаярын ч эсрэг биш. Өнөөдөр тэд ажиллаж байгаа болохоор холбогдож ярьж байгаа л зүйл юм.

Ярилцах хэлэлцэх хэрэгцээ их байгаатай санал нэг байна. Арай амьдралд ойр, сайхан зүйл асуумаар боллоо. Монгол хүн бол ийм тийм гэсэн нэг тодорхойлолт гаргах нь  эргээд хэлмэгдүүлэлт үүсгэх эрсдэлтэй. Гэхдээ таныхаар Монгол хүн гэж ямар байх ёстой юм бэ, өнөөдөр хэн болчихоод байна вэ?

Яг зөв. Бидний маргах ёстой сэдэв наадах чинь.

Өөрөөр хэлбэл Монгол хүн одоо хэн байна, цаашид хэн болох зорилготой эсэхээс боловсролын зорилго ургаж гарах ёстой байх.

Яг үнэн. Жишээлбэл манайд олон хүүхэд ажилд орохоор ирнэ, зарим нь аав ээжийгээ дагуулаад. Олон аавын сайн охидууд ажиллаж байна. Даанч өөрийн бодол байхгүй. Эрч хүч байхгүй. Фантааз байхгүй. Санаачлага байхгүй.  Томоотой байх хэрэггүй шүү дээ. Миний үгэнд орох хэрэггүй. Өөрөө өөртөө итгэлтэй хувь хүн болохын тулд өөртөө хэрэгцээтэй зүйлсийг агуулж авах ёстой.

20  жилийн дараа Монголыг ямар монгол хүн авч явах вэ гэж яривал гоё. Би тэр талаас нь яримаар байна. Тэгээд би Зөв монгол хүүхэд гэж юу юм бэ гэхээр сонгуулийн л зориулттай болохоор юм уу, хариулт өгөхгүй байгаа юм.

Дээр нь чи нэг юм мэдэхгүй байна. Би хэчнээн их санаануудаа бичиж явуулсан гээч. Нэг ч хариу байхгүй. Ийм сайд байдаг юм уу. Би Монголын боловсролд бол том хүн шүү. Би маш их юм судалсан, маш их юм ойлгосон, ярилцахад, маргахад бэлэн.

Монголдоо ирээд ажиглаж байхад монгол хүмүүсийн гар нийлдэггүй байдал их нүдэнд тусч байна, харамсалтай.

Бүх юм худлаа болчихсон болохоор тэр шүү дээ. Бид харагдаж байгаа юманд ач холбогдол өгдөг. Аливаа  юм ил харагдаж байгаадаа хамаг учир нь байдаггүй. Харагдахгүйд нь юу байгаа юм бэ? Нийгэм шударга биш болохоор л жийлцэж байгаа юм. Нийгэм шударга байвал эв нэгдэл байна.

Шударга бус байна гэхээр яриа буцаад боловсрол руугаа эргэх нь. 

Нийгэм яагаад шударга биш болов? Хамгийн түрүүнд юу нөлөөлөх вэ?  Чи юу гэж бодож байна?

Боловсрол.

Чухал л даа. Түүнээс гадна хамгийн түрүүнд ажиллах чадах салбар бол сэтгүүлзүй шүү. Чи бид хоёрын ярианд уншигч үнэмшихгүй, муулсан ч сайлсан ч.  Миний оронд яамны нэг хүн ирээд ярихаар бид хоёрын хэнд нь итгэх вэ?

Үзэгч талынх нь л эрэлт биш үү?

Нэг нь ярихаар сонсогч уурлах, нөгөө нь ярихаар баярлах. Сэтгүүлч хүн бол хоёуланг нь суулгаад ярилцуулах ёстой. Бид хоёр хэрэлдэнэ үү зодолдоно уу, хамаагүй. Тэндээс л үзэгч хожино. Сэтгүүл зүй нийгмийг шударга болгох сайхан боломжоо ашиглахгүй байна. Би бол Гантөмөртэй суугаад ярьмаар байна. Монголын сэтгүүлзүй тэр чигээрээ буруу байна шүү дээ, нэгд. Хоёрт захиргааны шүүх. Би энэ сурах бичиг ийм их алдаатай байна гэж өргөдөл гаргасан.  Алдааг нь засаад хэвлээд өг л гэж байгаа юм. Хэвлэхгүй.  Яагаад? Яагаад гэдгийг нь чи хэлж чадах уу?

Чадахгүй байх.

Энэ жил дахиад хэвлэнэ гэнэ. Тэгэхээр нь би захиргааны шүүхэд өгчихлөө.: Агуулгыг нь больё, найруулын алдааг нь улаан эрээн болгож засаад энэ жил дахиад хэвлэх гэж байна, засуулаад өгөөч гээд өгсөн.  Надад хариу ирсэн. Юу гэж хариу ирсэн гээч. Та яаж хохирсон юм бэ гэж асуусан. Би яаж хохирсон гэх вэ? Тэгээд би олон удаа шүүхээр явсан. Ганц удаа биш.  Дандаа ийм  асуулт тавьдаг. Чи шүүхээр явж үзээгүй учраас мэдэхгүй байна.

Дутагдлын хажуугаар дуугүй өнгөрч болохгүй гэдэг иргэн хүний үүрэг. Ямар нэгэн зүйл нийтийн эрх ашгийг хохироож байгаа бол хүн бүр тэрний төлөө санаа тавих ёстой. Иргэн бол нийгмийн системийн нэгж.

Тэгвэл би энэ системийнхээ төлөө санаа тавих ёстой. Гэтэл энэ шүүгч надаас юу гэж асууж байгаа юм бэ? Үүнийг чи юу гэж хүлээж авч байна. Энэ маш сонирхолтой асуудал.   Би ямар нэг нийтийн эрх ашгийг хохироосон зүйлийг захиргааны хэргийн шүүхэд өглөө гэхэд харсаар байхад таны хохирол батлагдахгүй бол хүлээж авахгүй. Бид ийм хуультай. Энхбатаа чи зөвхөн өөрийнхөө проблемийг шүүхэд өг бусад нь хамаагүй гэж байна. Тэгэхээр би нийгмийн сайн сайхны төлөө юу  ч хийх эрхгүй болж байна. Энийг яагаад хүмүүс сонирхохгүй байгаа юм. Энэ талаар яагаад бичихгүй байна.

Бичье л дээ. Мэдэхгүй л байгаа нь тэр.

Л.Гантөмөр сайд яагаад ийм сурах бичгийг зас гэж хэлэхгүй байгаа юм бол. Ийм сайд юу хийх вэ?  Энэ бодлогын танилцуулга номонд Л.Гантөмөрийн нийт 52 зураг байна. Хойд Солонгосыг санаанд оруулаад байгаа байхгүй юу.

Түрүүн хоёул энэ талаар ярилцсан, бас сурталчлахаас өөр аргагүй шүү дээ. Сонгуульд гарч ирж байж л ажлаа үргэлжлүүлнэ.

Энэ хүн хаанаас энэ мөнгөө гаргасан юм? Үүнийгээ айлуудаар тараачихсан. Үүнийг яагаад айлуудаар тараагаад байгаа юм. Тэгвэл үүнийг яагаад Увсад, тэр хөдөө орон нутгуудаар тараахгүй байгаа юм.  Яагаад зөвхөн Сүхбаатар дүүрэгт тараагаад байгаа юм.  Тэгэхээр энэ зөв улстөр мөн үү?

Зөв байх, бодит байдал хоёр давхардаж байсан бол ийм байхгүй байсан болов уу.

Би болохоор үүнийг зөв гэж итгэхийг хүсэхгүй байгаа юм. Зөвхөн эрүүл саруул ухаан хаана байна, тэрийг хайцгаая гэж хэлээд байгаа юм.  Зөв биш ч яах аргагүй прагматик учраас үргэлжлүүлээд байх юм уу?  Ямар ч байсан энэ бүхнийг өөрчлөхөд эрхүүл сэтгүүлзүй  хэрэгтэй. Хоёрт захиргааны шүүх. Гуравт боловсролынхоо тухай ярьсан. Өнөөдөр зөв монгол хүүхэд дээр жишээ авлаа. Санаачилгатай,эрч хүчтэй тийм л хүүхдүүд Монголыг урагшаа авч явна. Түүнээс биш хүний юу хэлснийг хүлээгээд сууж байдаг, томоотой дуугүй залуу үетэй цааш явахгүй.

Таны хэлээд байгаа нь шинж чанарууд юм болов уу. Шинж чанарууд мөн чанараас гарна.  Ямар мөн чанараас вэ гэхээр өөрийгөө хүлээн зөвшөөрсөн өөрийн гэсэн мөрөөдөлтэй энэ хоёр байхад эрч хүч, санаачлага бүгд гарах байх. Одоогийн шинэчлэл хүүхдийг ийм мөн чанартай болгож хөгжүүлэх тийшээ явж байгаа юм болов уу гэсэн жижиг найдлага төрөөд байгаа юм.  Хүүхэд өөрийгөө хүлээн зөвшөөрсөн байх ёстой, мөрөөдөлтэй байх ёстой. Хүүхдүүдээ ийм болгохын тулд харин яах вэ?

-Хувь хүн бүрэлдэх нөхцлийг  бий болгох хэрэгтэй.

Яаж бий болгох вэ ?

Өөрөөр хэлбэл чи сав гэхэд чиний агуулыг бүрдүүлж өгөх хэрэгтэй. Юугаар гэхээр чадамжуудаар бий болно. Жишээлбэл хөгжмийн хичээлээр сонсголын мэдрэмжүүд хөг, түүнийг хүлээж авах чадвар сэрэл бий болдог. Хүн мэдрэмжээр юмыг хүлээж авна. Мэдлэг болгоно. Түүнийгээ чадвар болгоно.Энэ мэтчилэнгээр хүүхэд нэг ажлыг эхлээд дуусгахад хэрэгтэй чадваруудыг эзэмшдэг. Өнөөдөр овоолдог байсан бол дараа нь өрдөг болно, дараа нь  эвлүүлдэг болно. Эдгээрийг шат дараатайгаар бага ангиас нь, цэцэрлэгээс нь  сургаж суулгаж өгдөг.

-Таны бодлоор ийм ажлуудыг одоо үргэлжилж байгаа боловсролын шинэчлэл хийхгүй байгаа гэж харж байна?

-Цөм хөтөлбөрт ийм агуулга алга байна. Бид нар лав олоогүй. Энэ тэндээс хуулаад нийлүүлчихсэн төдий. 

Тэгэхээр өөрчлөгдөх ёстой юм байна, өөрчлөхийн тулд бүр үндэснээс эрүүлжүүлэх ёстой юм аа даа?

Тиймээс хэлэлцье, дискусс хийе гэж байна.  Авьяас, Зөв Монгол хүүхэд, Цөм  хөтөлбөрөөр салбараараа нээлттэй дискусс хийе  л дээ.  Яагаад тэд хийж байгаа ажлаа ард түмэнтэй ярихгүй байгаа юм бэ?

Салбарын асуудал, сэтгэл чилээж яваа зүйлс тань уншигчдад, Монголын боловсролд санаа тавьж сэтгэл чилээж яваа хүмүүст хүрч, өргөн хүрээнд хэлэлцүүлэг маргаан өрнөөсэй, ямар нэг үр дүн гараасай гэж бодож байна. Хүүхэд бүр өөрийн ертөнцтэй, өөрийн мөрөөдөлтэй болж хөгжих болтугай. Цаг гарган ярилцсанд их баярлалаа.