Хуулийн үүсэл ба хөгжил, эрхзүйн түүх ба философийн талаар болон хууль яагаад хэрэгтэй байдаг юм, сайн хууль байдаг атлаа Монголд яагаад хэрэгждэггүй вэ сэдвээр энэ удаагийн Синдикат ярилцлага өрнөлөө. Монгол Улс хуулийн засаглал (Rule of Law) бүхий нийгэм рүү тэмүүлээд байна уу, эсвэл хуулиар засагладаг (Rule by Law) улс болох гээд байна уу, сэтгэлгээ, ухамсар, эрхзүйн соёлын реформ хийх цаг болсон уу зэрэг сонирхолтой сэдвээр хуульч О.Алтангэрэл, европын эрхзүйн магистр (LL.M.Eur), эрүүгийн эрх зүйн докторант, Вюрцбургийн их сургуулийн эрүүгийн эрхзүйн тэнхимд эрдэм шинжилгээний туслах Д.Чанцалдулам, МУИС-ийн Хуульзүйн сургуулийн нийтийн эрхзүйн тэнхимийн эрхлэгч, эрүүгийн эрхзүйн багш, профессор, доктор Д.Баярсайхан, ХБНГУ-ын Баварийн Юлиус-Максимилианы их сургуулийн эрүүгийн эрхзүй, эрүүгийн байцаан шийтгэх эрх зүйн тэнхимийн эрхлэгч профессор, доктор Эрик Хилгендорф нартай ярилцлаа.

В.ГАНЗОРИГ: Хүний нүдэнд харагдаж, гарт баригддаггүй атлаа бидний өдөр тутмын амьдралыг зохицуулж байдаг хууль гэдэг зүйлийн түүх болон философийн талаар товч мэдээлэл өгнө үү? Ер нь яагаад заавал хууль хэрэгтэй гэж?

Э.ХИЛГЕНДОРФ: Юуны өмнө энэхүү нэвтрүүлэгт урьж оролцуулж байгаад баярлалаа! Миний хувьд нэр төрийн хэрэг юм. Хууль гэдэг нь шийдвэр гаргагчид, төрийн эрх баригчид, улс гүрний хааныг хүртэл дур зоргоор нь аашлуулахгүйн тулд, хүмүүс хоорондын харилцааг зохистой байлгахын тулд хэрэглэж буй цогц зохицуулалт юм. Хуулийн гол зорилго нь ердөө энэ!

О.АЛТАНГЭРЭЛ: Биднийг 1990-ээд онд сургуульд элсч байхад Баярсайхан багшийн “Эрхзүйн онол” гээд ганц л ном байдаг байсан. Герман профессор маань нэг талаас нь л товч тодорхойллоо. Маш олон төрлийн онол байдаг. Хууль гэж юу вэ, яагаад хэрэгтэй вэ гэдэгт хамгийн сайн хариулах хүн бол Баярсайхан багш.

Д.БАЯРСАЙХАН: Хуульчдад зориулж хуулийг тайлбарлах өөр. Улстөрчдөд зориулж тайлбарлавал бас өөр гэх зэргээр ялгаатай өнцгөөр хуулийг тайлбарлаж болдог. Энгийнээр хэлбэл нийгэм гэж хүн хоорондын харилцааны маш олон янзын ашиг сонирхол бүхий зохицолдсон орчныг хэлдэг. Энэ нийгэмд юуг хориглох уу, юуг зөвшөөрөх үү гэдгийг зохицуулдаг механизмыг хууль гэдэг. Хууль өөрөө олон янз. Нийгмийн түүхэнд хүний эрхийг дээдэлсэн, шударга ёсонд таарсан хуулийг эрхзүйт хууль гэдэг. Диктатур маягаар төрөөс шууд хатуу тогтоосон хуулийг эрхзүйт бус хууль гэдэг. 1992 онд эрхзүйт хуулийн үндсийг тавьсан ч бодит байдал дээрээ эрхзүйт бус хуулийн сонгодог орчин Монголд бий болсон. Монголд байгаа 605 хуулийн 60-70 хувь нь эрхзүйт бус хууль байна. Эрхзүйт бус хууль байгаагийн нэг гол шинж нь нэгдүгээрт, хууль тогтворгүй, хоёрдугаарт, хууль нь хүний эрхийг шууд хязгаарлахад чиглэсэн, гуравдугаарт, хуулийн стандарт нь мэдлэг, жишгийн бус улстөрчид, олигархиудад зориулсан байдаг. Нийгэмд мэдээж янз бүрийн ашиг сонирхол байдаг. Эдгээр ашиг сонирхлыг нийтлэг эрх ашгийн үүднээс зохицуулах ёстой доо. Нийгэм анх үүсэхэд хамт үүссэн энэхүү зохицуулалтыг хууль гээд байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл нийгмийн харилцааг зохицуулах буюу хамгаалах, төрөөс тогтоох буюу зөвшөөрөх зохицуулалтын системийг хууль гэнэ.

В.ГАНЗОРИГ: Монгол Улс социалист нийгмээс ардчилсан нийгэм рүү шилжээд даруй 28 жил боллоо. Ерөнхий нуруугаараа хөгжөөд байгаа мэт боловч хууль эрхзүйн орчны хувьд бараг дордоод байгаа жишээ бишгүй байна. Бид хуучин системийнхээ хуулийг шинэчлэхгүй яваад байна уу, эсвэл барууны хуулиуд нь манайд зохицохгүй байна уу? Яагаад эрхзүйт бус хуулийн орчин Монголд бий болчихов оо?

Э.ХИЛГЕНДОРФ: Миний анзаарснаар Монголын өнөөгийн хууль эрхзүйн орчны хөгжил, хандлага нь дэвшилтэт тал руугаа явж байгаа. Төр зөвхөн хүрээг нь гаргаж өгөөд бусдыг нь нийгэм өөрөө зохицуулдаг системийг зах зээлийн чөлөөт систем гэдэг. Гэхдээ зах зээлийн эдийн засгийн хэлбэрүүд дотроо янз бүр байдаг. Герман улсынх бол социал зах зээлийн эдийн засаг гэж хэлж болно. Өөрөөр хэлбэл Германд төр зөвхөн тоглоомын дүрмийг нь гаргаж өгөөд орхих биш нийгмийн зарим харилцаанд өөрөө оролцдог гэсэн үг. АНУ-д баян ядуугийн ялгаа өндөр байдаг. Харин Германы энэ системийн онцлогоос болж манай улсад баян, ядуугийн ялгаа харьцангуй бага. Энэхүү нийгмийн харилцаа, төрийн үүрэг оролцооны ялгаанаас болж хууль эрхзүйн орчин нь ч мөн ялгаатай байдаг.

О.АЛТАНГЭРЭЛ: Бид өнөөдөр 605 хуультай сууж байна. Гэхдээ өмнө нь 300, 400 хуультай байхдаа одоо байгаагаасаа хавьгүй дээр нөхцөлтэй байсан. Манайд хууль хэрэгждэггүй, үйлчилдэггүй шалтгаан нь хэд хэдэн зүйлээс үүдэлтэй гэж боддог. Нэгдүгээрт, улс төрийн нөлөөлөл! 1996-2000 оны парламентад казиногийн хэрэг гээд алдартай хэрэг гарсан. Хүмүүс нь үзэг, бал, тэлээ авсан шалтгаанаар тэр дороо бүрэн эрхээсээ татгалзаад, чуулганаар түүнийг нь түтгэлзүүлээд, шүүх хурлаар оруулаад л, ял шийтгэлийг нь өгөөд л явж байсан. Тэр үед нийгэм даяараа ингэх ёстой гэж харж байсан. Өнөөдөр байдал ямар байна вэ? УИХ-ын гишүүнийг гэмт хэрэгт холбогдуулаад шалгах нөхцөл байдал жилээс жилд хүндэрсээр ирсэн. Зөвхөн УИХ-ын гишүүд ч биш улстөрчид, ялангуяа засгийн эрх барьж байгаа хүмүүс, хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалд ажиллаж байгаа хүмүүст хариуцлага тооцох нь маш хол болсон. Улс төрөөр хууль зөрчсөн үйлдлээ халхалдаг, хууль зөрчихийн тулд эрхзүйт хуулиудыг эвдэж эрхзүйт бус хуулийн орчныг бүрдүүлдэг болчихоод байна. Хоёр дахь нь Эрүүгийн хууль харьцангүй гайгүй мэт явж ирсэн ч бусад хууль, тогтоомжоороо хариуцлага хүлээлгэдэг тогтолцооны хувьд маш сул явсан.

Саяны Зөрчлийн хууль батлагдахаас өмнө маш том зөрчил гаргасан аж ахуйн нэгж 50-250 мянган төгрөгөөр л торгуулдаг байлаа шүү дээ. Ийм сул хариуцлагын тогтолцоо бараг 20 гаруй жил үргэлжилсэн. 1993 онд хуульд тусгасан заалтууд 2013 онд үргэлжлээд явж байсныг би санадаг. Энэ хооронд мөнгөний ханш юу билээ, 5000 төгрөг бүү хэл 2000 төгрөгийн торгуультай зүйл заалт олон байсан.

Гуравдугаарт, хууль бүтээх үйл явцад эрдэмтэн, судлаачид, мэргэжлийн хуульчдыг оролцуулах оролцоо жилээс жилд багасч байгаа. Нэг ухаантай УИХ-ын гишүүн сууж байгаад л нэг өглөө гэнэт босч ирээд хууль ярьдаг болсон.

Д.ЧАНЦАЛДУЛАМ: Барууны эрхзүйн тогтолцоог Монголын системтэйгээ харьцуулан судалж буй судлаачийн хувьд улс төрийн гэдэг дээр нь өөрийн саналаа хэлье. Судалгаа хийх явцдаа хууль хэрэглэж байгаа, судалж байгаа таван хүнд нэг хэрэг өгч санал бодлыг нь авсан юм. Үүргээ гүйцэтгэж байсан хамгаалагч залуу руу нэг хүн дайрахаар нь хамгаалагч түлхээд нөгөө хүнийг унагааж, унасан хүн нь хүнд гэмтэл авчээ гэж төсөөлье. Энэ хамгаалагч залууг яаж шийтгэх ёстой вэ, эрүүгийн хариуцлага нь юу байх вэ гэсэн асуултыг хуулиар сурч байгаа оюутан, хуулийн сургуулийн профессор багш, өмгөөлөгч, прокурор, шүүгч гэсэн таван хүнд тавьсан юм. Гайхалтай нь таван өөр хариулт авсан. Энэ бол Германд байж болшгүй зүйл. Яагаад гэвэл тэнд эрүүгийн ямарч хэрэг байсан хөдлөшгүй бүтэцтэй байдаг. Германд ийм хэрэг болоод шүүх хурлаар орлоо гэж бодъё. Шүүгч гарч ирээд шийдвэрээ танилцуулахад прокурор, өмгөөлөгч, хуульч, хохирогч, хэвлэл мэдээллийнхэн бүгд нэг ойлголт, мэдээлэл, мэдлэгтэйгээр хүлээн авч ойлгодог. Яагаад гэвэл тэнд аливаа гэмт хэргийг шалгадаг хатуу тогтсон хөдлөшгүй бүтэц байдаг. Энэ бүтэц дунд нь ямарч улс төр орох боломжгүй, улс төртэй ямарч хамааралгүй. Ямарч хүн засгийн эрхэнд гарсан, ямарч нам олонхи болсон эрүүгийн эрхзүйн хөдлөшгүй онол тэр л хэвээрэй байж байдаг. Ийм үнэт зүйл, нэгдмэл чанар нийгэмд байхын давуу тал нь хэн бүхэнд асуудал ба шийдэл ойлгомжтой байдаг. Телевиз үзэж байгаа ард түмэн хүртэл ийм хэргийг ингэж л шийтгэнэ шүү дээ гээд ярьдаг. Ойлгомжтой байна гэдэг бол ил тод байна гэсэн үг. Ил тод байна гэдэг нь системийг хянах механизм байна гэсэн үг. Жишээ нь, шүүгч танил талдаа үйлчлэх, нөгөө хамгаалагч залуу эрх мэдэлтэй хүний хүүхэд байсан бол, Монголд энэ асуудлыг өөрөөр шийдэх гээд байдаг. Процессийг хянах боломж гэдэг бол эрхзүйт төрийн гол тогтолцоо юм.

В.ГАНЗОРИГ: Тэгвэл энэхүү зөв тогтолцоог Монголд яаж хэрэгжүүлэх вэ?

Д.ЧАНЦАЛДУЛАМ: Яг ийм хэргийн бүрэлдэхүүний онолыг Монголд нутагшуулахаар ажил эхлээд явж байгаа. Германы эрүүгийн эрхзүйн энэ онол дэлхийн олон оронд үлгэр жишээ болж нутагшсан. Жишээ нь, БНСУ тэр чигээр нь хуулбарлаж байна. Хятад Улс төрийн систем нь өөр боловч тэр хэсгийг нь салгаад процессийг нь өөрсдөдөө тааруулж авч байна. Тэгэхээр бид олон улсын ялгаатай эрхзүйн тогтолцоонуудыг сайтар судлаад, өөрсдөдөө таарсан системийг нь сонгож нутагшуулах ёстой. Үүний тулд онол хамгийн чухалд тооцогддог. Сайн онол байж гэмээнэ сайн хууль бүрэлдэж тогтдог. Тийм хууль ойлгомжтой байж, нэг хөдлөшгүй онолын дагуу амьдрал дээр амжилттай хэрэгжиж, бидний хүсээд байгаа эрхзүйн тогтвортой байдал үүсдэг.

В.ГАНЗОРИГ: Нэвтрүүлгээ бэлдээд ганц хоёр ном эргүүлж байхад Rule of Law ба Rule by Law гээд хоёр чухал ойлголт яваад байх шиг байсан. Энэ хоёр ойлголт яг ямар утгатай юм бэ?

Д.БАЯРСАЙХАН: Эрхзүй гэдэг нь хуулиас өргөн хүрээтэй ойлголт юм. Амьдрал дээр олон улсын гэрээ, хүний эрхийн суурь зарчим, үнэт зүйлс, хуулиар зохицуулагддаггүй зан заншил, соёл, бизнесийн харилцаа, өв, уламжлал гээд маш олон зүйлс байдаг. Жишээ нь, Монголд зан заншлаар зохицуулагддаг, бидний нүдэнд харагддаггүй асар олон харилцаа байдаг. Ингээд өөрөө зохицуулагдаж байгаа харилцаанд очоод хүчээр хууль гаргахаар голдуу сөрөг нөлөө гардаг. Эсрэгээрээ хуулиар зайлшгүй зохицуулах зүйлээ хоорондоо зохиц гээд орхихоор түүнээсээ илүү хортой үр дагавар үүсдэг. Манайд эрхзүй, хуулийн орчин гурван түвшинд байдаг. Нийгмийн тогтолцоо, төр ба иргэн хоорондын харилцаа ба үүрэг, эрх мэдлийн хуваарилалт зэргийг зохицуулсан дугаар нэг суурь хууль бол үндсэн хууль юм. Иргэдийг, нийгмийг, байгууллагыг хамгаалдаг суурь хууль гэж бий. Энэхүү нийгмийн дугаар хоёр суурь хуулийг Эрүүгийн хууль гэдэг. Хүмүүс хоорондын өдөр тутмын харилцааг зохицуулдаг гэрээ, хэлцэл, итгэлцэл, зөвшилцөл, ойлголцолоор нь дамжуулж зохицуулж байдаг нийгмийн дугаар гурав дахь суурь хууль бол иргэний хууль юм. Өнөөдөр хууль бичдэг стандарт нь яг хуучны социализмын үеийн тогтолцоогоороо үлдсэн учраас Монголд эрхзүйт бус хуулийн орчин үүсээд байна. 1992 оны Үндсэн хуулийг батлахаас өмнө буюу социализмын үед би прокурорын ажил хийж байсан. Тэр үеийг санаж байна. Монголд 25 хууль л үйлчилдэг байсан юм. Харин 2500 гаруй намын төв хорооны тогтоолоор нийгмийн харилцааг зохицуулдаг байсан. Энэ бол нэг намын тогтолцооны үед шүү дээ. Өнөөдөр 605 хууль, 1600 гаруй засгийн газрын тогтоол, шийдвэр, 580 олон улсын гэрээгээр манай нийгэм зохицуулагдаж байна. Гэвч эдгээр нь хоорондоо ямарч уялдаа холбоо байхгүй. Захын нэг хуулийг аваад үзэхээр хуулийн зорилго, байгууллагын бүтэц, эрх хэмжээ, бүрэн эрх, хариуцлага гээд дуусдаг. Барууны хууль яагаад амьдралд хэрэгжээд байдаг юм бэ гээд судлахаар хууль бүтээх онол руу яваад ордог. 1990-ээд онд хийж байсан архитектураар яваад байгаа болохоос биш тэр хууль бүтээх онол нь Монголд орж ирээгүй. Өөрөөр хэлбэл одоо байгаа 605 хууль бүхэлдээ социализмын үеийн стандартаар байгаа. Уг нь хууль болгоны заалт бүр нь үг, үсгээрээ амьдралд шууд хэрэгжээд явах процессийн хэм хэмжээ нь 60-70 хувь байх ёстой. Манайд харин докматик, материаллаг хэм хэмжээнүүд нь зонхилсон байдаг. Аймгуудын Засаг дарга нарын хуулийн эрхзүйн хэм хэмжээг судалж үзэхэд 37-38 бүрэн эрхтэй атлаа үүрэг нь юу гээд үзэхээр дөрөвхөн зүйл байдаг. Ингэхээр яаж эрхзүйт хууль хэрэгжих вэ дээ? Хариуцлагын зүйл заалт огт байхгүй. Зүй нь үүрэг 30-40, эрх хэмжээ 20, хариуцлага 20 байх ёстой юм. Хууль дээрээ хариуцлагын тогтолцоогоо зааж өгөөгүй юм чинь яаж бидэнд хариуцлага байх юм. Хууль нь өөрөө ийм учраас л бид хоосон хариуцлага яриад байна шүү дээ. Хууль бүтээх онолынхоо дагуу хуулийн архитектурт нь хариуцлагын зүйл сууж өгөөгүй, социализмын үеийнхээрээ явсаар л байна.

В.ГАНЗОРИГ: Хуулинд сууж өгөөгүй биш албаар суулгаж өгөхгүй яваад байгаа юм биш үү?

Д.БАЯРСАЙХАН: Хариуцлагын заалтыг албаар хуулинд суулгадаггүй сонирхол яваад байгааг үгүйсгэхгүй.

В.ГАНЗОРИГ: Тэгвэл энэ чинь хариуцлагын гэхээс илүү этикийн асуудал болно биз дээ?

Д.БАЯРСАЙХАН: Хууль зарчимд суурилсан тогтвортой, маш тодорхой, дэлгэрэнгүй нарийвчилсан, маш ойлгомжтой үндэслэлтэй байх ёстой. Манай ихэнх хуулийн заалт хоорондоо зөрчилддөг, хэт ерөнхий, хоёрдмол утгатай болохоор хуулийг хэн ч яаж ч хэрэглэж болдог. Жишээ нь, оргож зайлж болзошгүй этгээдийг цагдан хорино гэдэг заалт бий. Архангай аймгийн мөрдөн байцаагч өөрт нь муухай харагдсан нэгнийг гэмт хэрэгт холбогдуулан шууд цагдан хорих эрхтэй гэсэн үг. Цагдан хорих үйл ажиллагаа олон улсын стандартаар дээд тал нь гурван сар байдаг. Харин манайд гучин сар байдаг. Хүний эрх энэ тэр гэдэг ойлголт бүр байхгүй! Хүний эрхийн философи, хүний эрхийн соёл гэдэг зүйл Монголд их удаан явагдаж, нутагшиж байгаа зүйл. Энэ дээр бол асар их ярих зүйлс бий.

Э.ХИЛГЕНДОРФ: Rule of Law-г Германд эрхзүйт төр гэж ойлгож орчуулдаг. Энэ нь товчхондоо төрийн зүгээс хийж буй бүх үйлдэл хуульд хатуу захирагдана гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл төр хуулийн дор оршиж, дур зоргоороо авирлахгүй, хэн нэгнийг ялгаж үзэхгүй гэсэн үг. Энэ ойлголт 18 дугаар зуунд Германд үүсч бий болсон гэдэг. Англи, Америкт Rule of Law гэж ярьж хэрэглэж байсан ч бичмэл хуульгүй байсан болохоор арай өөрөөр хэрэглэдэг байв. Төрийн эрхэнд байгаа хэн нэгэн хууль цааз ашиглан өөрийн дураар нийгмээ удирдахыг Rule by Law гэж ойлгож болно. Бодит жишээ яръя. 1780 онд Германд агуу Фредрих хаан гэж байсан. Тэр үеийн Берлин хот дахь шилтгээнийх нь хажууд нэг өдөр гурилын тээрэм ажиллаж эхэлсэн. Тээрэм ажиллах болгондоо сэнс нь хүчтэй дуугарч хааны тав тухыг алдагдуулж эхэлсэн. Хаан тээрэмчинг дуудаад гурилын тээрмээ хаахыг үүрэгдсэн. Хариуд нь тээрэмчин “Хаантаан уучлаарай! Таны таалалд нийцэхгүй учраас тээрмээ би зогсоож чадахгүй. Үүнийг шүүх шийднэ” гэж хэлсэн гэдэг. Германд хуулиар сурч буй оюутан бүр энэ түүхийг мэддэг бөгөөд тус улсын эрхзүйт төрийн сонгодог жишээ юм. Хаадууд анхандаа хэмжээлшгүй эрх мэдэлтэй байсан бол 18 дугаар зууны үеэс эхлэн хаадууд улсынхаа хуульд захирагддаг болж хандлага нь шал өөр болж эхэлсэн түүхтэй.

Д.БАЯРСАЙХАН: Хуулийн нэр томъёо талаасаа асуудал байдаг. Англи хэлнээс одоо хүртэл бүх нэр томъёо бүрэн орж ирээгүй байгаа. Манайд өнөөдөр идэвхитэй хэрэглэж байгаа хуулийн 30 мянга гаруй нэр томъёо бий. Дэлхийн стандартаар 80 гаруй мянган нэр томъёо хэрэглэгдэх ёстой байдаг. Бидний хэрэглэж буй 30 гаруй мянган нэр томъёоны 70-80 хувь нь социализмын үеийн нэр томъёонууд тэр л хэвээрээ хэрэглэгдээд яваа. Энэ социалист сэтгэлгээгээр баруунаас оруулж ирж байгаа хуулиудыг тайлбарлах гэж бөөн юм болж маргадаг. Rule of Law гэдгийг миний анзаарснаар эрхзүйт төр, эрхзүйт ёс, эрхзүйт хууль, эрхзүйд захирагдах гэж дөрвөн янзаар ярьж, бичиж, ойлголцдог. Аливаа хууль нийгмийн шударга ёс, хүний эрх, тухайн нийгмийн онцлог, зан заншлыг яв цав хангасан, амьдралд нийцсэн хуулийг эрхзүйт хууль буюу Rule of Law гэж ойлгох ёстой. Хүний эрхийг зөрчдөг, шударга ёсонд халдсан, гэхдээ тэр хууль нь яг парламентаараа батлагдсан, хууль нь шударга биш ч гэсэн түүнийг нь хүчлэн мөрддөг эрхзүйтэй нийгмийг Rule by Law гэж ойлгож болно. Миний судалснаар одоо Швед, Норвеги зэрэг улсад Rule by Law буюу эрхзүйт бус хуулийг зөрчсөн тохиолдолд ямар нэгэн хуулийн хариуцлага хүлээхгүй гэдэг философи, эрхзүйн онолын маргаан ид явагдаж байна. Би бол үүнийг дэмждэг. Бид Rule of Law-г л дагах ёстой.

В.ГАНЗОРИГ: Тэгвэл өнөөдрийн Монголын хууль эрхзүйн орчин Rule of Law биш аль хэдийн Rule by Law болчихоод байгаа юм биш үү?

Д.БАЯРСАЙХАН: Монголд ихэнх нь буюу 60-аас доошгүй хувь нь Rule by Law орчин болчихоод байгаа. Rule by Law гэдгийг яг тэр хуульд л захирагдах ёс гэж орчуулж болно. Өөрөөр хэлбэл эрхзүйд захирагдахгүй, хүний эрхэнд захирагдахгүй, олон улсын нийтлэг эрхзүйн стандарт, үнэт зүйлс огт хамаагүй, зөвхөн Монголд тохирсон хуулийг Монголдоо л хэрэгжүүлнэ гэсэн үг. Жишээ нь, сумын Засаг дарга газар өмчлөх тухай хуулийн дагуу газраа гадаадуудад худалдсан гэж бодъё. Энэ процесс нь Rule by Law-ын зарчмаар зөв мэт боловч Rule of Law-р бол буруу үйлдэл юм.

О.АЛТАНГЭРЭЛ: Rule of Law-ыг би хуулийн засаглал гэж ойлгодог. Rule by Law-ыг би хуулиар засаглах гэж орчуулдаг. Хүн төрөлхтөний бий болгосон эрхзүйт ёс, уламжлал, соёл буюу дэлхий нийтийн чиг хандлагад захирагдах уу, эсвэл өөрөө бодож олж нэг хууль хийгээд түүгээрээ бусдыг захирах уу гэдэг асуудал. Би Германы эрхзүйн орчинг судлахаар очиж байсан. Олон жил багшилсан настай хуулийн өвгөн профессор багшаас асуулт асуухад цээжээрээ мэдэж байгаа ч гэсэн нөгөө зузаан номоо заавал гаргаж ирж харуулж байж тайлбарлаж байсан. Зүгээр нэг цээжний пангаар ярихгүй, хуулийн библи болсон номоо гаргаж тавьж байгаад дандаа асуултанд хариулна. Би нэг зүйлд санал нийлэхгүй байна. Энэ бүх дэлхийн чиг хандлагад нийцүүлсэн хуулиудыг Монголд оруулж ирээд одоо байгаа нөхцөл байдал сайжирна гэдэг худлаа! Үүнд бат илтгэлтэй болсон!

В.ГАНЗОРИГ: Яагаад?

О.АЛТАНГЭРЭЛ: Бидний мэддэг олны танил хүмүүсийн хүүхэд хэрэг түвэгт орлоо л гэж дуулддаг. Тэгээд зүгээр л явчихдаг. Манайд хууль байна уу? Байна! Энэ хуулийг энд бид мянга төгс болгоод тэр олигархийн хүүхэд Монголд өнөөдөр шоронд суухгүй. Тэр хуулийг мянга гоёоор, зөвөөр тайлбарлаад тэр хүүхэд шоронд явахгүй. Би маш энгийнээр тайлбарлая. Манай улс төрийн систем нь хууль болчихсон. Уг нь хууль том байж гэмээнэ улс төрийн системээ хянах ёстой байдаг. Одоо улс төрийн хажууд хууль нь өчүүхэн жижигхэн болчихсон. Хууль нь хэчнээн сайхан зөв, гэгээн болсон ч дороо улс төрийн системдээ барьж идүүлнэ. Саяын шинэчилсэн Эрүүгийн хууль бол дэлхийн жишиг рүү үнэхээр ойртсон. Энэ бол Х.Тэмүүжин багш Хуульзүйн сайд байхдаа эхлүүлээд сая үр дүн нь гарсан эрхзүйн том шинэчлэл мөн. Гэтэл энэ хуулийг одоо хэрэглэхгүй байна шүү дээ! Жишээ нь, хэрэг хийсэн хүн хохирол төлбөрөө барагдуулаад явбал тэнсэн өгөх, ял хөнгөвчлөх зэрэг хуулийн энэрэнгүй философиуд сууж өгсөн байгаа. Гэтэл яг адил гэмт хэрэг хийж, адилхан хохирлыг хоёр өөр хүнд учруулсан хоёр хүний нэг нь том хүний хүүхэд байвал дээд шатны шүүхээс, том албан тушаалтнаас шүүгч рүү ярьдаг. Нөгөө залуу нь дээшээ ярих ямар хүн байхгүй, хөдөөний залуу байдаг. Бодит жишээ хэлье.

Гурван жилийн өмнө миний утас дуугарч аваад ярихад Өвөрхангай аймгийн Уянга сумаас залгаж байв. Хүү нь хоёр жилийн ял авлаа гээд ээж нь уйлаад ярьсан. Маш ядуу амьдралтай айлын хүү намар  нь 11 ширхэг тарвага агнаад, хөлдөөгөөд 12 сард зарж хоолны мөнгө олох гэж яваад цагдаад баригдсан байгаа юм. Тэгээд шүүхээр ороод шууд хоёр жилийн ял авсан. Энэ чинь одоо яачихсан нийгэм бэ? Гэтэл УИХ-ын гишүүд, олны танил хүмүүс твиттер дээрээ, фэйсбүүк дээрээ тарвага алж идлээ, боодог хийлээ гээд л зургаа тавиад адилхан л явж байдаг. Тэгвэл яагаад өлбөрч үхэхийн эрхэнд 11 тарвага агнаад, хоолны мөнгө олох гэж явсан залууд хоёр жилийн ял өгч байгаа юм бэ? Одоо мянга гоё хууль гаргаад нэмэргүй.

Арга зам нь буцаад эрхзүйн тогтолцоогоо томруулж, улс төрийн системээ багасгаж, хуулиа төрийн дээр аваачих ёстой. Үүний тулд одоогийн улс төрийн системээс өөрөөс нь эхэлж манлайлал, өөрөөс нь эхэлж хүч гарч ирж байж улстөр хуулийнхаа дор очно.

Д.ЧАНЦАЛДУЛАМ: Хууль яагаад үйлчилдэггүй, сайн хууль яагаад хэрэгждэггүйн шалтгааныг хувь хүмүүс, иргэдийн хуулийн мэдлэг, мэдээлэл, боловсролтой холбож тайлбарламаар байна. Хууль хуульчдад л ойлгомжтой бус жирийн бүх иргэдэд хялбар ойлгогддог байх ёстой. Алтангэрэлийн сая ярьсан хэрэг Германд гарсан гэж төсөөлье. Энэ улсад аливаа үйлдэл хийхээсээ өмнө иргэн хүн энэ үйлдэл бол хуулиар хориотой, би буруу зүйл хийх гэж байна аа гэдгээ мэддэг. Мэддэг ч байх ёстой байдаг. Тэгвэл тарвага агнасан залуу тарвага агнаад шоронд орно гэдгээ мэдэхгүй, өлсөхийн эрхэнд ан хийсэн байна. Тарвага агнаж болохгүй, хориотой гэдэг хуулийн сурталчилгаа, мэдээлэл хаана байсан бол? Хэн үүнийг мэдэж байсан юм? Шүүх хүн ялгаж шийдвэр гаргалаа гэдгийн наана бас нэг үе шат байгаа биз? Хуулийн соён гэгээрүүлэлт гэж хэлж болно. Юм үндсээсээ сайн байж гэмээнэ цаашаа нийгэм сайхан хөгждөг. Иргэдийн хуулийн мэдлэгийг шууд алгасаад эрхзүйт төр байгуулах боломжгүй. Эрхзүйт нийгмийн зарчим нь иргэд гэмт хэрэг хийхээсээ өмнө буруу зүйл хийх гэж байгаагаа мэддэг, шийтгэл хариуцлагаа ухамсарладагт оршдог. Шүүгч энэ залууд хорих ял өгсөн бол тэр шүүгч өмнө нь адил төстэй хэргүүд дээр ямар шийдвэр гаргаж байсан, адил төстэй хэрэг хийсэн хүмүүс хаана яаж шийтгүүлж байсан зэрэг мэдээллүүд нийгэмд ил тод байх ёстой. Нэг шүүгч шийдвэр гаргахад хэдэн хүн тэр шийдвэрийг нь шүүмжилж байна гэдэг нь харагддаг байх ёстой. Шүүхийг, шүүгчийг хянах, ажиглах хүч нийгэмд байж гэмээнэ хууль зөв хэрэглэгдэж эхэлдэг.

Д.БАЯРСАЙХАН: Жишээ нь, АНУ-д ч хуулийн заалт бүр судасных нь цохилт шиг гүйж байдаг. Нэг иргэн хууль зөрчихөд хажууд нь явж байсан иргэн үүнийг нь хэлдэг. Манайх шиг бөө, шарын шашин, социалист үзэл суртлаар дамжсан нүүдэлчин сэтгэхүйтэй бидэнд барууны хууль шууд зохихгүй. Харин өөрсдийн хуулиа бүтээх явцдаа хуулийн заалт бүртээ ард иргэдийнхээ дор хаяж 51 хувийг оролцуулдаг тогтолцоо руу орох хэрэгтэй. Хууль бол төр ба ард түмний хоорондын гэрээ юм. Иймээс ард иргэдээр өөрсдийг хууль бүтээх явцад оролцуулж буруу байсан ч тэрийг нь дэмжих ёстой. Дараагийн зүйл бол бид улс төрийн намын процессийн хуультай болох ёстой. Одоогийн улс төрийн намын хууль бол зүгээр нэг лоозогносон хууль байдаг. Намыг бүлгээр дамжиж хууль бүтээдэг схемийг бид болих ёстой. Хариуцлагын тогтолцооны хувьд бид хуулийн категорио яаралтай шинэчлэх хэрэгтэй. Барууны орнуудад улс төрийн өндөр албан тушаалтнуудад хатуу хориглосон, хэрэг гарлаа л бол, хийхийг завдлаа л бол шууд өчиггүй эрүүгийн хэрэг үүсгэдэг 40 гаруй хэргийн жагсаалт байдаг. Монголд энэ 40 гаруй гэмт хэргийн жагсаалтаас нь ердөө хоёр, гуравхан нь байдаг юм. Гэмт хэргийн бүрэлдэхүүний онол нь хүртэл 1938 оны Вышинскийн онолоор явж байна. Эдгээрийг бид зайлшгүй өөрчлөх ёстой. Дараагийн хийх ёстой зүйл бол хууль хэрэгжүүлдэг байгууллагууд болох прокурор, шүүх, цагдаагийн байгууллагын хоорондын уялдаа холбоог зохицуулсан багц хуулиудыг гаргах хэрэгтэй байгаа. Одоо эдгээр институциудын үйл ажиллагаа нь хоорондоо уялддаггүй.

Э.ХИЛГЕНДОРФ: Сайн хууль байгаад ч хэрэгждэггүй байсан үе Германд мөн адил байсан. Яаж хуулиа бид хэрэгжүүлдэг болсон бэ гэвэл нэн тэргүүнд хуулийн боловсрол, эрхзүйн соён гэгээрүүлэлтийн ажлыг хууль хэрэглэдэг нэгжүүд, иргэд рүүгээ чиглүүлэн сайн хийж чадсан. Ард түмэн хуулиас айх ёсгүй. Харин ч хуультайгаа цул нэгдмэл гэдгээ ойлгож мэдэх ёстой. Яг өнөөдөр Германд тулгарч буй асуудал бол дүрвэгсдийн асуудал болоод байна. Ойрхи дорнодоос асар олон дүрвэгсэд Германд ирээд хууль дүрмийг нь мэдэхгүйгээс болж гэмт хэргүүд олноор гарч байна. Үүнээс болоод Германы хуулийн үйлчлэлийн асуудал гээд яригдаад эхэлсэн.

О.АЛТАНГЭРЭЛ: Нэг онигоо байдаг юм. Ордонд хурал болж байжээ. Нэг Германы эрдэмтэн Монголд олон хууль байдаг ч ердөө хэрэгждэггүй тухай ярьж Чимэд гуай ч босоод хүлээн зөвшөөрч тайлбар хийсэн гэдэг. Тайлбартаа бид социализмаас болоод хууль хэрэгжүүлдэггүй болсон юм. Анх социализмд ороход тэнд Карл Маркс гээд нэг Герман нөхөр байсан гэдэг. Үүгээр би юу хэлэх гээд байна вэ гэвэл Монгол өөрийн гэсэн онцлогтой улс. Иргэний хуулиа бид Германаас авсан, хуулиа яг таг хэрэгжүүлээд явбал ямар ч асуудалгүй уг нь. Гэхдээ Дорнод аймгийн зах дээр хоёр жилийн өмнө хэсэг хүмүүс мөрийтэй тоглоод л сууж байсан. Уг нь хуулиар хориотой шүү дээ. Үүнийг нь бүр хоригловол тэнд ёстой бослого гарна. Тэр нийгэмдээ гэмгүй, нутгийн өөрийнх нь онцлог гээд иймэрхүү зүйлс байдаг. Монголын зарим аймгийн соёл, ойлголтоор бол хэсгийн төлөөлөгч цагдаа залуу нь гэмт хэрэг хийсэн, шалгагдаж байгаа нөхдүүдийг цохиж зодож, тэдэн рүү орилж байвал сайн цагдаа гэдэг нэр зүүдэг. Ёстой болж, хуулийг ёстой сахиулж байна гэж ард иргэд нь ч ойлгодог. Тэр цагдаа тэр газар хуулиа сануулаад л, саатуулаад л, бичиг протокол үйлдээд л дээшээ явуулаад байвал ёстой хөгийн цагдаа, матаач, зүгээр яриад болчих байсан юмыг хүндрүүллээ өөдгүй гэдэг нэр авна. Одоо хүртэл баруун аймгуудад бэр хулгайлж байна. Увс аймгийн цөөн хэдэн газар жишээ нь хүний хүсэл зоригийн эсрэг эмэгтэй хүнийг хулгайлж байна. Уг нь бол энэ өдийд дэлхий дахинд байж болшгүй зүйл шүү дээ. Би судалгаа хийж үзээгүй. Гэхдээ тэнд хүмүүстэй ярьж байхад хулгайлж, хулгайлуулж суусан хосууд нь жирийн хайр сэтгэлээрээ ханилсан хосуудаас илүү бат бөх, аз жаргалтай гэр бүлийг үүсгэдэг гэх юм билээ. Монгол орон гэж өөр орон байгаа биз? Монгол хүн төрийн сүлд өршөө гэж залбирдаг. Үүнийг зарим хүмүүс бүгдийг нь буудаад байсан 1937 оноос болж гарсан гэж ярьдаг. Би үгүй гэж боддог. Монголчууд эртнээсээ төрөө дээдэлдэг уламжлалтай байсан. Төр гэж ийм хүндтэй зүйл байдаг, бид түүнийг дагах ёстой гэдэг бидний уламжлал соёл байна. Бидэнд өөр хаана ч байхгүй онцлог гэж бий шүү.

Д.БАЯРСАЙХАН: Орон байрны халдашгүй эрх гээд айлд зөвшөөрөлгүй орох, шөнө орой утсаар ярих хүртэл зарим барууны орнуудад гэмт хэрэгт тооцогддог. Тоглоом хийж байгаад ч гэсэн хүний хувийн нууц мэдээлэл рүү орох, бусадтай сээтэгнэж тоглохыг хүртэл гэмт хэрэг гэж үздэг. Манайд бол цагаан сараар жишээ нь зөвшөөрөлгүй хүссэн айлдаа орно, найзууд хоорондоо уулзаад хувийн нууц, цалин хөлсөө хүртэл ярилцаж кайф авдаг нь байдаг л соёл. Нүүдэлчдийн сэтгэлгээгээр, тэдний хэм хэмжээнд тохирсон, гэмт хэрэг биш гэж тооцогддог үйлдлүүдийг жагсааж бичээд Монголын онцлогт тохирсон гэмт хэргийн жагсаалт гаргахгүй бол шууд барууны хуулиудыг нутагшуулах боломжгүй.

Д.ЧАНЦАЛДУЛАМ: Барууны орнуудад ч гэсэн ёс, уламжлалаас үүдэлтэй хууль эрхзүйн асуудлууд бишгүй гардаг. 2012 онд Кёлн хотын мужийн шүүхийн шийдвэр дуулиан тарьсан. Исламын шашны жаягаар бага насны эрэгтэй хүүхдийг тодорхой насанд нь хүрэхээр нь найр хийгээд хөвчийг нь хөнддөг. Үүнийг Германы хуулиар хүний эрхэнд халдсан, хүний бие махбодид гэмтэл учруулсан гэж тооцоод ийм үйл хийхийг нь хорьсон. Гэтэл исламын шашинтай иргэд нь шүүхэд гомдол гаргаж бидний үндсэн хуулиар олгогдсон шашин шүтэх эрхэнд халдлаа гэсэн. Өөрөөр хэлбэл уламжлал ба хууль хоёр хоорондоо мөргөлдсөн. Хүний шашин шүтэх үндсэн эрхэнд халдаж болохгүй юм байна, гэхдээ гээд Германы шүүх хязгаарлалт гаргаж, эрүү биш иргэний хуулиар шийдэх зохицуулалтыг хийсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл тухайн насанд хүрээгүй хүүхдийн эцэг, эх аль аль нь энэ үйлийг хийхийн зөвшөөрсөн үед л хүүхдийн хөвчийг хөндөж болно гэж иргэний хуулиар зохицуулсан. Мэдээж шашнаа дагаад зөвшөөрөхгүй эцэг, эх бараг байхгүй ч энэ тохиолдолд төрийн зүгээс уламжлалыг хорих механизм байна уу, тэр нь зөв үү, буруу юу гэдэг том асуудал хөндөгдсөн. Яагаад иргэний эрхзүйгээр шийдсэн бэ гэвэл эрүүгийн эрхзүй нь эцсийн арга замд тооцогддог. Өөрөөр хэлбэл эрүүгээр дамжин хүний эрхэнд шууд халддаг учраас аль болох эцсийн үе шатанд энэ хувилбарыг ашиглахыг эрмэлздэг. Иймээс иргэний хуулиар зохицуулж болохоор зүйлсийг заавал эрүүгийн хуулиар зохицуулах ёсгүй гэдэг уян хатан зарчим хүчтэй үйлчилж байгаа.

В.ГАНЗОРИГ: Хуулийн тоо нь ихсэх тусам хууль хэрэгжих нь багасаад байна гээд та бүхэн дурдсан. Мөн хуулиар зохицуулж болдог, бас болдоггүй нийгмийн харилцаа ёс заншил, уламжлалаар дамжин үүсдэг юм байна. Ер нь улс орны нийгмийн харилцааг хуулиар болон ёс заншлаар тэнцвэртэй зохицуулдаг алтан харьцаа гэдэг ойлголт байх уу?

О.АЛТАНГЭРЭЛ: Хууль ихсэх тусам хүн айгаад хүлэгдээд байдаг юм байхгүй. Нэн ялангуяа Монгол хүнд. Хайстай зүлгээр явахаар тав алхах гээд байдаг, замаар явахаар гуч алхах гээд байвал дийлэнх Монгол хүн зүлгэн дээр гишгээд л явчихдаг. Үүнийг бүдүүлэг, соёлгүй гэдэг ч нүүдэлчний араншинтай холбогдоно. Яг үүнтэй адил олон хууль гараад хэрэгжихгүй байх тусам л бид улам назгайраад байгаа. Одоогоор нөгөө тамхины хууль маань хүчин төгөлдөр шүү дээ. Сургууль, цэцэрлэгийн ойр тамхи зарахгүй, татахгүй гээд. Хаана байна? Гэхдээ энэ хуулиас болоод бар, хоолны газар тамхи татахгүй болсныг та нар анзаарсан уу? Уг нь энэ хууль ингээд л зогсчихсон бол супер хууль болох байсан юм. Хууль амьдралд хэрэгжихгүй байх тусах хүмүүс хуулийг үл тоож эхэлдэг. Замын хөдөлгөөний дүрмийг хотын иргэд байнга зөрчдөг. Цагдаа байхгүй, замын камер байхгүй бол улаан гэрлээр шууд ордог. Хууль хэрэгжихгүй байх тусам хүмүүс айхаа больж улам догширдог. Судалгаагүй хуулиудын муу үр дагавар бол яах аргагүй энэ шүү!

Д.БАЯРСАЙХАН: Хууль ба ёс заншлын харьцааны талаар нарийвчлан судалсан судалгаа алга. Миний хувь судалгаагаар заавал хуулиар зохицуулах зүйлсийг хэтэрхий давж, бараг 100 хувь хүчлэн зохицуулах гээд байгаа юм уу гэж анзаарагддаг. Магадгүй 30-40 хувийг нь зан заншлаар нь орхих ёстой. Хууль тодорхой, хүртээмжтэй байх, хоёрдмол утгагүй байх, шууд биелдэг байх үндсэн зарчмуудтай байдаг. Нүүдэлчний сэтгэхүйгээр хуулийг гаргахдаа бид маш ерөнхий, яаж ч ойлгож болохоор, хоёрдмол утгатай, амьдрал дээр хэрэгждэггүй байдлаар цаанаасаа улстөрчид ингэж хийдэг юм уу хаашаа юм! Энэ нь улстөрчдийн хувь хүний буруу биш нөгөө нүүдэлчин генийн янз бүрийн юмтай нь холбоотой байж мэдэх юм. Сэтгэлгээ, ухамсар, эрхзүйн соёлын том реформ бидэнд үгүйлэгдэж байгаагийн тод илрэл юм даа.

Э.ХИЛГЕНДОРФ: Нийгмийн бүхий л салбар, хүн хоорондын бүхий л харилцааг 100 хувь хуулиар зохицуулах боломжгүй. Ер нь бол аль болох бага хуульчлах ёстой. Хүний ухамсар, ёсзүй нь хууль орж ирж хүчлэх тусах алдагдах гээд байдаг. Мэргэжлийн этик гэдэг зүйл ихэнхдээ хуулиас илүү нийгмийн харилцааг зохицуулж чаддаг.

О.АЛТАНГЭРЭЛ: Эрүүгийн эрхзүй хэзээнээсээ дилемма ихтэй салбар. Хэдэн зуун жилийн турш маргаантай байгаа сэдвүүд зөндөө байдаг. Германд гэрч хамгааллын нэг кэйс байсан. Мафийн гишүүн нэг залуу бүх мэдээллээ өгөөд оронд нь өөрийгөө ялаас чөлөөлүүлэх, хөнгөлүүлэх, мафийн бүлгээсээ хамгаалуулах тухай яригдаж, нийгмээрээ маргалдаж байсан. Иймэрхүү нөхцөлд бид уламжлал руугаа харах ёстой. Бид чинь ер нь ямар үндэстэн билээ гэдгээсээ эхлэх ёстой.

Мал сүрэг төрийн хамгаалалтанд байна гэдэг үндсэн хуулийн заалтыг хүмүүс нь яасан юм гээд хүмүүс их шүүмжилдэг. Чимид багшийн тайлбарлаж байснаас би үүнийг уламжлалт мал аж ахуй, нүүдэлчин соёлоо хамгаалсан заалт гэж ойлгодог. Өнөөдөр таны нэг сая төгрөгийн утасыг хулгайлсан хүн ба сая төгрөгийн үнэтэй таван хонь хулгайлсан хүн хоёрын хонь хулгайлсан нь илүү ял авна. Тэгээд л маргааш үүсдэг. Хохирол нь яг адилхан байна шүү дээ, яагаад вэ гээд. Үнэндээ цаанаа их нарийн, эмзэг асуудал байдаг.

Малчин хүний оршихуйн үндэс нь мал нь байдаг. Үнэлгээ адил мэт харагдаж байвч хонийг нь дагаад гэр бүл, соёл, нүүдлийн ахуй гээд бүх юм нь дагаад явдаг. Энэ бол бидний онцлог юм.

В.ГАНЗОРИГ: Монголд хууль хэрэгждэггүй шалтгааныг бүгдээрээ иргэдийн боловсрол, улс төрийн нөлөө, хувь хүний ухамсрын асуудалтай холбож ярилаа. Хууль батлах процесст мэргэжлийн хуульчид бараг оролцдоггүй шахуу юм байна. Дураараа хуулиа өөрчилдөг юм байна. Жишээ нь, одоо Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг ид ярьж байна. Иргэд өөрсдөө хууль боловсруулах, батлах процесст бодитой оролцдог цаг хэзээ ирэх бол оо?

Д.БАЯРСАЙХАН: Ийм боломж бий болно оо. Хууль ба хүний эрх бол суурийн соёл иргэншлийн хоёр бүтээгдэхүүн шүү дээ. Нүүдлийн соёлыг хадгалж үлдсэн цөөхөн хэдэн улсуудын нэг нь Монгол. Монголд хотод, Улаанбаатарт амьдардаг хэсэг бүлэг хүмүүс, хөдөө орон нутагт амьдардаг бүлэг хүмүүс байна. Их сонирхолтой асуудал. Ямар ч тохиолдолд хууль боловсруулах, батлах процесст ард түмний оролцоо зайлшгүй байх ёстой. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн хувьд мэргэжлийн хуульчид, судлаачдын хооронд мэтгэлцээн өрнүүлж, тусдаа санал асуулга явуулах ёстой. Үндсэн хуулийн эрхзүй гэдэг чинь тусдаа шинжлэх ухаан шүү дээ. Энэ чиглэлээр эрдмийн ажил хийж мэргэшсэн 38 доктор Монголд байна. Улстөрчдийн огт оролцуулахгүй эдгээр судлаачдыг залхтал нь хэлэлцүүлэг хийж, хэд хэдэн загвар гаргах ирэх учиртай юм эхлээд. Үндсэн хуулийг судлаачид загварыг нь гаргаж, ард түмэн бүтээдэг юм. Үндсэн хуулийг өөрчлөхөд эрх баригчид, улстөрчид оролцдоггүй юм! Одоо бол нэг эрх баригч нам өөрийн загвараа гаргаад, түүнийгээ тулган хүлээлгэсэн маягийн хэлэлцүүлэг явагдаад байна. Энэ бол стандарт бус, маш буруу үйлдэл. Арга зүй талаасаа, шинжлэх ухааны үндэслэл талаасаа үндсэн хуулийг ингэж өөрчлөх ёсгүй. Наад зах нь өнөөдрийг хүртэл үндсэн хуулийн хэрэгжилт ямар байсан тухай иж бүрэн хуульзүйн шинжлэх ухааны судалгаа, дүгнэлт байх ёстой шүү дээ. Энэ судалгааны тайланг хуульчид, эрдэм шинжилгээний ажилчид, үндсэн хуулийн шинжлэх ухааны эрдэмтэнд хэлэлцэж саналаа онолоо нэгтгэж, мэргэжлийн үзэл бодлын байр суурь, загваруудаа гаргах учиртай юм аа.

О.АЛТАНГЭРЭЛ: Баярцогт гуайг Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга байхад нь огцруулах асуудлыг яриад Үндсэн хуулийн цэц дээр шийдвэр гарч байсан. Зарим хүн тэр үед Засгийн газар кабинетийн зарчмаар ажиллах ёстой болохоос биш ингэж “шүд сугалах” маягаар ажиллахгүй ёсгүй гээд ярьж байсан. Тэр үед надад Үндсэн хуулийн нөөц шавхагдах болоогүй байна шүү гэдэг бодол төрж байсан. Өнгөрсөн жилүүдэд Ерөнхийлөгчийн институци маш хүчтэй болж ирлээ. Үндсэн хуульд заагаагүй бусад эрх хэмжээгээ бага багаар нэмсээр байгаад тэр институци томроод ирсэн. П.Очирбат гуайн үед Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бол бэлгэдлийн шинж чанартай гээд ярьдаг байсан. Н.Багабанди гуайн үед чимээгүй болоод Н.Энхбаяр гуайн үед энэ Ерөнхийлөгч чинь ийм хүчтэй билүү гэж байснаа Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгчийн үед маш том, хүчтэй институци болоод гараад ирсэн. Гэтэл энэ бүх хугацаанд хууль яг хэвээрээ байсан шүү дээ. Өнөөдөр зарим хүмүүс Үндсэн хуулийн 2000 оны долоон өөрчлөлтийг ярьдаг. Тэр дундаас би гурав нь зөв байсан, дөрөв нь буруу байсан гэж дүгнэдэг. Ерөнхийдөө манай Үндсэн хууль хэвээрээ байхад л манай улс төрийн систем улам муудаад байх юм.

Одоо энэ Үндсэн хуулиа өөрчлөх л юм бол манайх засаглалын хямралаас гараад бүх юм сайхан болно гээд байгаа. Би бол үүнд огт итгэхгүй. Улстөрчид Үндсэн хуулиа гуйвуулах, органик хуулиудаар дамжуулах завхруулах ажлуудаа хийгээд л явна. 65 суудалтай, парламентад үнэмлэхүй олонхи нам дангаараа Үндсэн хууль өөрчилнө гэж яриад сууж байгаа нь байж болохгүй зүйл. Ядаж санал тэнцүү хоёр нам, цаашилбал гурав, дөрвөн намын төлөөлөл байсан бол ард түмний тусгал гэж үзэж болохоор. Одоо бол тийм биш байна шүү дээ.

Э.ХИЛГЕНДОРФ: Үндсэн хуулийн өөрчлөлт гэдэг асуудал Германд бараг яригддаггүй. Өөрчлөх дээрээ тулаад шийдвэр гаргая ч гэсэн процесс нь маш хүнд, туйлын хэцүү байдаг. Яагаад гэвэл парламентын гуравны хоёроор буюу олонхиор шийддэг ба ийм шийдвэрт манай улсад хүрнэ гэдэг тун ховор. 1949 онд Үндсэн хуулиа баталснаас хойш 7-8 удаа жижиг өөрчлөлт оруулсан байдаг.

В.ГАНЗОРИГ: Гуравны хоёроор шийдвэр гаргах процесс Германд асар хүнд гэж байхад Монголд асар хялбархан болчихоод байна шүү дээ. Тэгэхээр хуулийн засаглал, хууль хэрэгжүүлэх институциудын удирдлагыг Ерөнхийлөгч, эрх баригчид томилох бүрэн эрх нь хуулиар баталгаажсан байдаг юм уу, эсвэл шууд бусаар нөлөөлөөд өөрийн хүмүүсээ томилуулаад байдаг юм уу? Шууд хамаарал байдаг бол үүнийг яаж болиулах ёстой вэ?

О.АЛТАНГЭРЭЛ: Ерөнхий шүүгчийг Ерөнхийлөгч санал болгоод баталж байгаа л даа. Дээр нь Монгол Улсын бүх шүүгчид Ерөнхийлөгчийн зарлиг гардаг.

В.ГАНЗОРИГ: Энэ нь тэгээд зөв үү? Нөгөө шүүхийн бие даасан, хараат бус байдал яаж хангагдаж байна энд?

О.АЛТАНГЭРЭЛ: Ерөнхийлөгч биш юмаа гэхэд хэн нэгэнд энэ эрхийг өгнө, угаасаа. Урьд нь энэ асуудлыг яаж зохицуулж байсан бэ гэвэл Шүүхийн ерөнхий зөвлөл нь их өргөн бүрэлдэхүүнтэй байгууллага байдаг байлаа. Энэ байгууллага хэнийг, хаашаа, аль шатны шүүгчээр томилуулах бодлого гаргадаг, шүүгчдийн сонгон шалгаруулалт хийдэг, Ерөнхийлөгч рүү хэний нэрийг явуулахаа шийддэг байсан. Тэгээд Ерөнхийлөгч уг нэрс дээр зарлиг гаргадаг байсан. Сүүлийн хэдэн жил хэнийг томилж болох уу гэхээс гадна хэнийг томилохгүй байх уу гэдэг жишиг гарсан. Ерөнхийлөгч нэрийг нь буцааж, зарлиг гаргахаас татгалзаад, зөвлөл нь эргэж шинэ нэр өргөн бариад л. Ийм маягаар Ерөнхийлөгчийн институци шүүхийн ажил руу ороод эхэлсэн. Энд нэг зүйлийг онцлон хэлмээр байна. Хууль эрх тэгш, шударга хэрэгждэг болохгүйгээр дэлхийн хөгжил, эдийн засгийн өсөлт гээд яаж ч яриад нэмэр байхгүй. Хууль хэрэгжихгүй бол ямар ч том компанийг хуулийн нэр барьж дээрэмдэнэ. Хууль хэрэгжихгүй бол гадны хөрөнгө оруулалтын таатай орчин хэзээ ч үүсэхгүй. Манайх шиг ийм хуулийн засаглалтай оронд улс орноо хөгжүүлнэ гэж саналтгүй ээ! Нөгөө талаасаа бид эдийн засгаа хөгжүүлэхгүйгээр хүмүүсээ хууль сахиулдаг болгоно гэж бас саналтгүй. Яагаад гэвэл хүн гэртээ даараад суугаад байвал хэчнээн хориотой байсан ч сүхээ барьж гараад л мод хяргана шүү дээ. Өлсч үхэхдээ тулбал хажуу айлын хашаагаа давж ороод л хулгай хийнэ шүү дээ. Хууль ба эдийн засаг гэдэг хоёр зүйл бол гарцаагүй хоорондоо уялдаатай, бие биенээ нөхөж явдаг нэг зоосны хоёр тал гэдгийг манай улстөрчид ба шийдвэр гаргаж байгаа хүмүүс сайтар ойлгоосой. Энэ бол дан ганц зэсийн үнэ хэд байна, ам.долларын ханш хэд болсон, нүүрс хэдэн тонн олборлосон гэдэг асуудал биш. Өнөөдөр ам.долларын ханшийг ингэж галзууруулсан тухайн үеийн Монголбанкны ерөнхийлөгч хийж байсан хүн хаана явна? Тэр хүн ямар хариуцлага хүлээсэн бэ? Өнөөдрийн Монголын эдийн засгийн ийм болгосон хүмүүс, улстөрчид яагаад хариуцлага тооцож болохгүй байна вэ? Тэд одоо дараагийн сонгуульдаа бэлдэж байна. Өмнөх хүмүүст нь хариуцлага тооцсон бол ингэхгүй шүү дээ. Хууль хэрэгждэг байсан бол бусад хүмүүсийн инээдийг хүргэх ийм хачин юм хэдүүлээ энд яриад суухгүй байх байсан. Бидний өмнө тулгамдаад байгаа томоохон асуудал бол хуулийн системийн асуудал шүү! Энэ сэдвийг хөндөж өнөөдрийн ярилцлагыг хийж байгаад баярлалаа!

Д.БАЯРСАЙХАН: Хуулийг улс төрөөс тусгаарлах ганц л гарц байгаа. Энэ нь улстөрчид, улстөрийн намууд эрхзүйт төр, эрхзүйн зарчим, соёл, хэм хэмжээнийхээ дагуу хуулиа л мөрддөг болчих хэрэгтэй. Улс төрийн санхүүжилт, хууль боловсруулах шатны ард иргэдийн оролцоо, УИХ-ын гишүүд намаас хараат, бие даасан байх ёстой гэх мэт. Нам засгийн эрхэнд гарч байгаа субъетуудыг хүлээн зөвшөөрч баталгаажуулах, стратегийн чиглэлийг нь хэлж өгдөг байгууллага болохоос биш хууль гаргах процесст хутгалдан оролцдог, намын гишүүдээ маневарлан командалдаг субъект биш шүү дээ! Дараагийн гарцын сонгуулийн системтэй холбон тайлбарлаж болно. Холимог сонгуулийн тогтолцоо манайд буруу гэж би боддог. Пропорционал хосолсон систем илүү зохих болов уу. Эцэст нь хууль хэрэгждэг эрхзүйн орчныг бүрдүүлэх ёстой. Тамхины хуулиа хар л даа! Бид тамхины хуулиа хэрэгжүүлж чадвал бусад хуулиа хэрэгжүүлж чадна. Хог хаяхгүй байх гээд их энгийн юмнаас л хуулийн хэрэгжилт эхэлдэг.

Д.ЧАНЦАЛДУЛАМ: Миний хувьд хууль хэрэгжүүлдэг болгохын тулд хуулийг хэрэглэж байгаа талууд мэргэжлийн байх ёстой. Жишээ нь, Үндсэн хуулийн цэцийн шүүгчээс та өмнө нь ямар алба хашиж байсан бэ гэж асуухад багш хийж байсан гэж байсан. Яагаад багш хийж байсан, хуульч биш хүн шүүгч болчихов оо? Энэ хазайсан тогтолцоог бид өөрчлөх ёстой. Тэгж байж хууль гэдэг ойлголт, түүнийг хэрэгжүүлэх концепц үндсээрээ өөрчлөгдөнө.

Э.ХИЛГЕНДОРФ: Герман улсын хувьд өнөөгийн эрхзүйт төрөө бүтээхийн тулд 100 гаруй жилийг зарцуулсан. Өчигдөр би монгол оюутнуудад лекц уншаад асар их боломж, потенциал байгааг нь нүдээрээ харсан. Өөрөөр хэлбэл Монголд хүний нөөц хангалттай байна. Дээрээс нь Герман, Франц, Англи, Америк зэрэг харьцуулж судлаад бэлэн загвар аваад нутагшуулах олон боломж Монголд байна. Германы хувьд би бүх юмаа өөрсдөө эхнээсээ нь эхлүүлсэн тул цаг алдсан тал бий. Иймээс Монгол Улсад цаг хугацааг товчлох бэлэн боломж байгаа тул тун удахгүй барууны улсууд шиг хууль нь хэрэгждэг эрхзүйт төртэй болно гэдэгт итгэлтэй байна.

В.ГАНЗОРИГ: Сүүлийн хоёр асуултаа та бүхэнд тавъя. Эхнийх нь, шуугиулаад байгаа 60 тэрбум төгрөгийн хэрэг хэрэг болж таарсан уу, эвлүүлэг болж таарсан уу? Хоёр дахь асуулт маань цаазын ял байх ёстой юу, ёсгүй юу?

О.АЛТАНГЭРЭЛ: Цаазын ял бол хамгийн том, дуусдаггүй маргаан. Би цаазаар авах ялыг халах талдаа байдаг. Цагдан хорих 405 дугаар анги дээр би өөрийн биеэр очиж танилцаж байсан. Тэнд би хүнийг нэг дор нь буудчих бол шагнал юм байна гэж ойлгосон. Жигшүүрт хэрэг хийсэн хүмүүс хянагчаас өөр хүний бараа харахгүй насаараа хоригдоно гэдэг бол үнэхээр том аймшиг. Тэр гянданд маш олон хүн амиа хорлохыг завддаг. Жинхэнэ шийтгэл бол тэнд эхэлдэг. Тэр хүмүүс тэнд тэгж цээрлэлээ хүртэх ёстой. Нөгөө талаасаа олон улсын жишигийн дагуу цаазаар авах ялын эсрэг байдаг. 60 тэрбумын хувьд прокурор тийм яриа болсон нь тогтоогдсон ч ярьсан яриа нь хэрэгжээгүй гэдэг мэдээлэл хийсэн байсан. Тиймээс гэмт хэрэгт тооцогдохгүй ба хэрэгсэхгүй болгосон гэдэг тайлбар яваад өнгөрсөн. Дэлхийн соёлт орнуудын улстөрчийг харахаар нэг буруу үйлдэл хийгээд, хийхийг завдаад л шууд огцордог. Манайд бол УИХ-ын гишүүн бүр хүчингийн хэрэгт орооцолдоод яваад байдаг. Яаж ч бодсон төрийн албыг зарна гэдэг бол байж болшгүй зүйл шүү дээ! Тэр хүмүүс өөрсдөө ёсзүйн хариуцлага хүлээх эсэхийг нь харах л үлдсэн болохоос манай хуульзүйн хувьд арга хэрэгсэл энэ хэрэг дээр бүгд дуусчихаад байна.

Д.БАЯРСАЙХАН: Би цаазаар авах ялыг халахын төлөө байдаг. Дэлхийн 142 орон энэ ялыг халсан байгаа. Халах хоёр онолын үндэслэл байдаг. Нэгдүгээрт, хүнийхээ амь насыг гэмт халдлагаас хамгаалж чадаагүйн төлөө төр хариуцлага хүлээж байна гэсэн үг. Нөгөө талаас хохирогчийн ар гэрт төр нөхөн төлбөр өгдөг. Хүн хөнөөсөн этгээд бүх насаараа хоригдох ял авдаг. Өөрөөр хэлбэл төр ба гэмт хэрэгтэн хоёр зэрэг хариуцлага хүлээж байна гэсэн үг. Бүх насаар нь хорих ял гэдэг бол шууд бус цаазийн ял юм. 60 тэрбумын хэргийн хувьд шүүх, прокурор, өмгөөллийн үүднээс нь зөв, буруу гэж хэлж чадахгүй.

Харин иргэний хувьд хэвлэлээс мэдээлэл аваад явж байхад анзаарсан зүйл бол манай эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх хууль энэ хэргийг шийдэж чадахгүй байна гэдэг нь манай эрүүгийн процесс маш өрөвдөлтэй, маш хоцрогдсон байгааг харуулж байгаа хэрэг юм. Үүнийг маш хурдан шийдэж болох байсан ч улстөрчдөд орхичихсон. Манай прокурор маш муу ажилласан. Товчхондоо улстөрийн ийм муухай бохир орчинд манай хуулийнхан хараат бусаар ажиллаж чадахгүй байгаа, реформ хийгдэх ёстой болсныг л илтгэж байна.

Тэр бичлэг эвлүүлэг ч бай, эвлүүлэг биш ч бай хэн нэгэн улстөрийн эрх бүхий албан тушаалтан төрийн эрхийг хууль бусаар авахыг завдах байтугай тийм үг дуугарсныхаа төлөө шууд огцрох ёстой юм л даа.

О.АЛТАНГЭРЭЛ: Герман профессороос цаазын ялаа л асуугаад 60 тэрбумын хэргийг битгий асуугаарай. Өмнөөс нь ичээд байна шүү дээ!

Э.ХИЛГЕНДОРФ: Би бол цаазаар авах ялын эсрэг хатуу зогсдог. Яагаад гэвэл хүн алдаа гаргаж болдог шиг шүүхийн зүгээс бас алдаа гарах эрсдэл байдаг. Буруу шийдвэр гаргаад цаазийн ял өгсөн хүнийг дараа нь хилс хэрэг байна аа гэж тогтоосон ч тухай хүнийг буцааж амь оруулж чадахгүй. Ямар ч хууль хүндээ чиглэсэн байх ёстой. Хуулийн төвд нь хүн байх ёстой. Цаазийн ял бол хүн, хуулийг хоёрыг холдуулдаг тул зөв зарчим биш юм шүү.

Д.ЧАНЦАЛДУЛАМ: Би бас цаазийн ялын эсрэг байдаг. Хамгийн энгийнээр хэлье. Өнөөдөр нэг хүн амь насаа алдлаа гэж бодъё. Алуурчныг араас нь цаазаар авлаа. Нийгэм маань хоёр хүнээр багасна. Өөрөөр хэлбэл нийгэмд анх гарсан хүний хохирол цаазийн ялтай бол хоёр дахин нэмэгддэг. 60 тэрбумын хэргийн хувьд нарийн юмыг нь мэдэхгүй ч үнэхээр тийм мөнгө санал болгож төрийн албанд очдог юм бол түүнээс том хэмжээний ашиг, орлого хийх боломж төрийн албанд байна гэсэн үг. Тэгэхээр манай тогтолцоо буруу байгаагийн нэг том илрэл болов уу!

В.ГАНЗОРИГ: Алс холоос зорин ирсэн гаднын зочин болон үнэтэй цагаа зарцуулан нэвтрүүлэгт оролцсон та бүхэнд баярлалаа! Улс орны тулгамдсан асуудлуудын нэг нь яах аргагүй хуулийн засаглал, эрхзүйн шинэчлэл ажээ. Энэ салбартаа яаралтай реформ хийхгүй бол бид цаашаа ямар ч сайхан хууль гаргаж, эдийн засгийн хөгжил ярьсан амьдрал дээр биелэгдэхгүй юм байна. Энэ шинэчлэлийг хийж байгаа та бүхэнд өндрөөс өндөр амжилт хүсье!

Видео: