Боловсрол гэж юу вэ, түүний мөн чанар нь яаж хэмжигдэх вэ, дэлхийд бид хаана жагсч буй, хүмүүжил боловсролын нэг хэсэг мөн үү. Монгол Улс боловсролтой нийгэмд тооцогдож чадах уу, боловсролын реформ хийх цаг болсон уу, бусдаар таалуулдаг сайн хүн болох ёстой юу эсвэл бусдад таалагддаг зөв хүн болж төлөвших үү. Монгол Улсын үнэт зүйл юу вэ зэрэг энгийн мэт мөртлөө мета философийн асуултуудад хариулж, хоорондоо ширүүн мэтгэлцэж, саналаа чөлөөтэй солилцсон эрхэм зочиддоо талархаж байна! Манай энэ удаагийн дугаарт ажил олгогчийг төлөөлж “Голомт” банкны гүйцэтгэх захирал Ө.Ганзориг, ерөнхий боловсролын сургуулийг төлөөлж “Шинэ Монгол” сургуулийн захирал, доктор П.Наранбаяр, их дээд сургуулийн багш нарыг төлөөлж МУИС-ийн Хэрэглээний математикийн тэнхимийн багш Г.Анхбаяр, хүмүүжил, ёс суртахуун, шашны төлөөлөл болж Жавзандамба хутагт төвийн багш, гавж Д.Нямсамбуу нар оролцлоо.

В.ГАНЗОРИГ: Боловсрол гэж яг юуг хэлэх вэ. Өнөө үед хэрхэн томъёолбол зохилтой вэ?

Ө.ГАНЗОРИГ: Үгнээс илүү агуулга нь чухал. Зарим хүн арван жилийн сургууль төгссөнөө, их сургуульд сураад диплом авснаа, математикийн олимпиадад түрүүлснээ боловсрол гэж бодоод байдаг. Би боловсролыг мэдлэгээс салгаж тодорхойлохыг хүсдэг. Мэдлэг, чадвар гэдэг зүйл боловсролоос ялгаатай. Боловсролтой хүн гэдэг нь төлөвшсөн, сэтгэлзүйгээ удирддаж чаддаг, бусаддаа энэрэнгүй, нийгэмдээ хувь нэмэр оруулдаг хүнийг хэлнэ. Манай боловсролын систем ялзарснаас болоод сэтгэлзүйн төлөвшилгүй олон хүнийг бэлтгэж гаргаж байна. Сэтгэлзүйн төлөвшилгүй хүн бол боловсролгүй хүн. Гэтэл тийм хүмүүс математикийн олимпиадын аварга байж болно шүү дээ. Жимс бүрэн боловсорсон хойноо амттай байдаг. Гэвч бид жимсээр бол түүхий, ногооноороо байгаа жимсийг л амтлаад байна. Боловсролыг би философи ба психологийн төлөвшил гэсэн хоёр талд хувааж авч үздэг. Философийн төлөвшил гэдэгт тухайн хүний амьдралыг харах өнцөг, зорилго, нийгмийн үүргээ ухамсарласан эсэх, амьдралынхаа утга учрыг мэдэрсэн байдал, итгэл үнэмшлийн тухай асуудлыг ойлгож болно.

Психологийн төлөвшил гэдэг нь хүн өөрийн эмоцио удирдах чадвар буюу уурлах, баярлахаа зөв зохицуулан сэтгэлзүйгээ бүрэн удирдаж чаддаг чадварыг хэлнэ. Эдгээр хоёр зүйл бол боловсролын үндсэн баганууд юм.    

Г.АНХБАЯР: Монголчууд боловсрол гэдэг үгтэй танилцаад нэг их удаагүй гэж би боддог. 1911 он хүртэл 700 гаруй сүм, хийд байсан гэдэг. Тэр үед хүүгээ ламд аваачиж өгөөд номтой хүн болгохыг хүсдэг байсан. Номтой хүн гэдэг нь тухайн үедээ боловсролтой хүн гэдэгтэй дүйж байсан болов уу. Социализмын үед боловсролыг суурь, ерөнхий, дунд, дээд зэргээр хуваасан. Үүнтэй холбоотойгоор нэг хэсэг Боловсролын яамыг Гэгээрлийн яам гэдэг байсан. Дотроо гэгээрсэн хүмүүсийг боловсролтой гэж үздэг нэг хэсэг байхад нийгэмдээ баялаг бүтээж буй чадвартай, хөдөлмөрч бүлгийг боловсролтой гэж тооцдог хэсэг ч байна. Соёлын талаар 400 тодорхойлолт байдаг гэдэг шиг боловсролыг нарийн, нэгдсэн байдлаар тодорхойлоход ярвигтай. Мэдээллийн энэ их урсгал бүхий нийгэмд бид боловсролыг эзэмших бус боловсрол эзэмших чадварыг эзэмших нь чухал. Миний хувьд энэ чадвар нь өдгөө боловсрол болж таараад байна. Ялгаатай олон мэдээллийн эх үүсвэрээс мэдээлэл авч, тэдгээрийг эрүүл ухаанаар задлан шинжилж, өөрийн дүгнэлтийг гаргах чадвар бол яах аргагүй боловсрол ба суралцах чадвартай холбогдоно. 2000 жилийн тэртээгээс Грек, Ромын үеэс үүссэн танхимийн сургалт сэргэн мандалтын үед Европ тивд анхны боловсролын институциуд үүсгэхэд нөлөөлсөн. Эдгээр хөгжил нь өнөөгийн боловсролын системийн суурийг бүрдүүлсэн боловч сүүлийн 20 жилд интернэт болон технологийн хурдацтай дэвшлээс болж системийг өөрчилж байна. Тухайлбал, нэг мэргэжлийг дөрвөн жил сурч эзэмших шаардлага байна уу. Дөнгөж эзэмшсэн мэдлэг, мэргэжил хоёр жилийн дараа огт хэрэггүй болдог нийгэмд бид амьдарч байна. Тэгэхээр боловсрол гэдэг нь хэрэгцээтэй мэдлэг, ур чадварыг богино хугацаанд эзэмших чадвар бөгөөд энэхүү чадварыг хүмүүст хэрхэн хүртээмжтэй, өгөөжтэй олгох шинэ арга, технологийн асуудал бас давхар үүссэн. Монголын нийгэм нэг талдаа аархал, омогшил, тэнгэризм ярьсан хэсэг, нөгөө талдаа хөгжих ёстой, боловсрох ёстой, юманд авах гээхийн ухаанаар хандах ёстой гэдэг хэсэг гээд хоёр хуваагдаад байна. Тэгэхээр энэ их мэдээлэл дунд зөв, бурууг ялгадаг чадварыг боловсрол гэх болов уу!

П.НАРАНБАЯР: Миний хувьд боловсрол гэдэг нь зүрх сэтгэл, оюун ухаан, бие бялдарын өв тэгш хүмүүжил олгох процесс. Өөрөөр хэлбэл зөв хүн болгож хүмүүжүүлэх үйл ажиллагаа гэсэн үг.  

Д.НЯМСАМБУУ: Боловсрол гэдэг үг үгийн хувьд дээрээс байсан үг. Буддын шашинд энэ ойлголтыг энэ үгээр хэрэглэж орчуулаад тав, зургаан зуун жил болж байгаа юм. Хүний үндсийг боловсруулна гэж бид ярьдаг. Энэ нь Наранбаяр багшийг боловсролыг тодорхойлж буйтай их төстэй. Тархи, зүрх гэдэг хослолтой адил бурхны шашинд арга, билэг гэж бий. Рациональ бодол ба ёс суртахуун, энэрэл нигүүлсэлийн хослол, тэнцвэрийг арга, билгээр илэрхийлдэг. Энэрэл, нигүүлсэлд рациональ суурь байх ёстой эсэх гээд л зөндөө асуултууд байдаг. Бид бүгд сайн сайхан зүйлийг хүсдэг боловч өөрийн сайн сайхны төлөө явж, бусадтай өрсөлдөхийн тулд энэрэл, нигүүлсэл гэж ярих нь зөв юм уу, буруу юм уу гээд бид хэлэлцдэг. Энэ маргаан ари үндэстэн гэдгээр илэрч дэлхийн хоёрдугаар дайнд хөтөлсөн гэж ярьдаг шүү дээ. Бусдыг хүндлэх, хайрлах ёс суртахуунтай байна гэдэг нь тархи, оюун ухаантай холбогдох ёстой юу, үгүй гээд асуултууд байдаг. Бурхны шашинд энэ хоёрыг холбож өгөхийг л арга, билэг хосолно гэж хэлдэг. Улс орны хөгжлийн суурь нь явж явж ёс суртахуун дээр л тогтдог.

Г.АНХБАЯР: Таны дурдсан ёс суртахуун гэдэг зүйл өөрөө их барьцгүй ойлголт л доо.

Д.НЯМСАМБУУ: Боловсрол гэдэгтэй л адил. Бурхны шашинд ямар нэг зүйлийн агуулгыг томоор нь авбал, эсвэл жижгээр нь харвал гээд ойлголтууд байдаг. Боловсрол гэдгийг янз бүрийн юм наагаад томоор нь маш сайхан томъёолж болно. Харин жижгээр нь харвал шалгах, шалгалт авах, диплом гээд л явах байх. Тэгэхээр танин мэдэхүйтэй уях уу, шинжлэх ухаантай холбож тодорхойлох уу гээд өөр өнцгүүд байна. Гэхдээ бид хүн бүтээх, хүмүүжүүлэх тухай ярьж байна. Байгаль дээр амьдрах чадвартай л хүн бүтээх бус Монгол Улсыг авч явах, хөгжүүлэх иргэн хүнийг бүтээх процессийг боловсрол гэж томъёолж болохоор байна.

Ө.ГАНЗОРИГ: Миний бодлоор гавжийн хэлсэн арга билэг гэсэн ярианд нэг зүйл орхигдчих шиг боллоо. Иррациональ буюу эмоци, психологи. Рациональ байдлын философийг бид ихэвчлэн хөндлөө. Иррациональ байдал буюу сэтгэлзүйг удирдаж чадахгүйгээс болоод нөгөө аархал, омогшил гэдэг асуудал үүсч байна. Орчин үеийн шинжлэх ухаанаар арга, билэг гэдэг нь рациональ ба иррациональ байдлыг зөв хослуулж, тэнцвэржүүлэх гэж ойлгож болох уу?

Д.НЯМСАМБУУ: Дан ганц баланслах ч бас биш юм. Уурлах, баярлах, үзэн ядах гээд зөв сайхан эсвэл буруу муу сэтгэл хүнд байдаг. Зөв сайхан сэтгэл буюу иррационалийг рациональ байдлаар батлах гэж хэлмээр байна. Энэ нь батлагдаж чадах юм бол сайн. Тэрнээс биш зүгээр л чи зөв байх ёстой гээд яриад, бодоод явах биш юм. Яг өнөөдөр Монголыг алаад байгаа зүйл бол миний бодлоор хулгай. Дээр дооргүй тэрбум тэрбумаар нь хийж байгаа хулгай бидний хөгжлийг хойш татаж байна. Хулгайгүй байх ёстой гэдэг ёс суртахуунтай л болчихвол энэ улс дэлхийн хөгжил рүү чавхдаад алга болох гээд байна шүү дээ. 

Г.АНХБАЯР: Боловсролын салбарт нь ажилладаг хүний хувьд боловсрол, ёс суртахууны түвшинд бид маш хангалтгүй түвшинд байгаа гэж би боддог. Сайн хүн, ёс суртахуунтай хүн гэдгээ батлахад дэндүү амархан болчихсон. Хүнд таалагдахын тулд, монгол болж омогшихийн тулд, бусдад гоё харагдахын тулд сошиал медиад хэдэн пост оруулаад л ёс суртахуунтай, зөв сайн хүнд тооцогддог. Эдгээр хүний хувийн ур чадвар, боловсролын чанар, ёс суртахууныг нь хэмжиж нотлоход их хэцүү. Тэр боловсролтой гэгдэх хүмүүсийн “боловсролын чанар” нь бодитой болж таараад байгаа юм. Санаа зовоодог зүйл бол сүүлийн үед хүүхдүүд хичээл хийх нь чухал биш, боловсрол эзэмших нь чухал биш зүгээр л зөв сайхан сэтгэлтэй байхад болно гэх гээд байдаг болсон. Багш хүний хувь би айхтар сайхан хүмүүжилтэй хэрнээ муу сурдаг оюутан харсангүй. Хичээлдээ тааруу хүүхдүүд самбарын алчуур норгож гүйгээд л, хүний ая тал засах гэж ядаад л явдаг. Хичээл ба хүмүүжил гэдэг зүйлсийг салгаж ер болохгүй зүйлс.

П.НАРАНБАЯР: Миний хэлсэн боловсролын тодорхойлолтыг та арай өөр хэлбэрээр хэллээ. Оюун ухаан гэдэг нь хичээл болж таарч байгаа юм. Манай боловсролын салбарын нэг алдаа бол бүх зүйлээ хичээл буюу оюун ухаан тал дээр нь төвлөрүүлчихсэн. Уг нь үүн дээр нэмээд зүрх сэтгэл, бие бялдарын хүмүүжил байх ёстой ба эдгээр гурван зүйлийг эн тэнцүү авч явах ёстой байдаг. ХХ зууны түүхийн нэг том ололт бол өнөөгийн боловсролын систем. Аль ч улсад хүүхэд бүр сургуульд орж, төрөөс тогтоосон суурь боловсролыг эзэмшдэг стандарттай болсон. Үүнээс өмнө Англи, Чех, Америк, Германд боловсролын системийн янз бүрийн санаа, санаачилгууд гарч, ололтууд бий болж байсан ч өнөөдрийнх шиг дэлхийг хамарсан стандарт болж тогтож чадаагүй. Энэ ололт, хөгжлийг бид ямар ч байдлаар үгүйсгэх ёсгүй. Боловсролын чанар, XXI зууны онцлог, технологийн хөгжлөөс үүдэлтэй сорилтууд, үүнтэй холбоотой шүүмжлэлүүд бий юу гэвэл бий6

В.ГАНЗОРИГ: Боловсрол гэж юу вэ гэсэн энгийн мэт асуулт та бүхний хариултаас мета философийн асуудал болоод хувирчихлаа. Ямар ч зүйлийг хэмжих ёстой. Та бүхний тодорхойлолтоор монголчууд боловролтой ард түмэнд тооцогдож чадах уу?

П.НАРАНБАЯР: Боловсролтой байлгүй яах вэ! ХХ зуунд системтэй тавигдсан боловсролын системийн үрээр өнөөдөр та бид энд дэлхийг яриад сууж байна шүү дээ. Бусад хаалттай нийгэмтэй харьцуулах юм бол бид хурдацтай хөгжиж байгаа. Боловсролгүй орон гэх зэргээр бид өөрсдийгөө хэт үгүйсгэж болохгүй.

Д.НЯМСАМБУУ: Анхаагийн хэлсэн ёс суртахууныг үнэлэх аргагүй гэсэн зүйл дотор бодогдоод байна л даа. Үнэхээр үнэлэх аргагүй! Гоё ярьдаг хүн болгон ёс суртахуунтай байдаггүй. Бид үүнийг нь үнэлэх гээд ч байгаа юм биш. Жаахан гудамжны үг хэрэглээд хэлэхэд хэцүү зүйл нь, новшийн новшийн нөхөд ёс суртахуун ярьдаг болсон нь манай нийгмийн харуусал болчихоод байна. Тэд ингэлээ гээд бид ёс суртахууны үнэлэмжээ алдаж, ёс суртахууны үнэ цэнийг дорд оруулж болохгүй. Нийтээрээ жаахан том болмоор л байна. Бид өөрсдөө юу хүсч байна, яг яах гээд буйгаа, хүлээж буй үр дүнгээ сайн бодох хэрэгтэй. Яаж ч бодсон боловсрол, ёс суртахуун хэрэгтэй нь ойлгомжтой шүү дээ. Хичээлдээ сайн хүүхдүүд ерөнхий байдлаараа ёс суртахуун сайтай байж болно шүү дээ. Тэр байтугай бурхны шашнаар бол математик хүүхдийн төлөвшилд сайнаар нөлөөлдөг байж болно. Яагаад гэвэл амьсгалаар дамжуулан төвлөрөх дасгал хүртэл шууд бус утгаараа хүний төлөвшилд нөлөөлнө гэж үздэг юм. Төвлөрөл гэдэг нь хүн тодорхой хэмжээнд оюун санаагаа удирдана гэсэн үг. Анхаа маань ёс суртахуун, сэтгэл гээд цээжээ дэлдээд байгаа хүмүүст жаахан дургүй байдаг юм шиг байна. Тэгвэл бид нөгөө талаас нь харах гэж оролдох ёстой. Хичээл, боловсрол хэрэггүй, сэтгэл байхад болно гэж хэлээд байгаа хүмүүс яагаад тэгж бодох болсон юм бол оо? Бид харахдаа мундаг боловсролтой гэгддэг гадаад дотоодод байсан хүмүүс сайд, дарга болоод, олон улсын гэрээ хэлэлцээр хийж улс орныг жолоодож байснаа л хэдэн сая доллар идсэн гээд хэлэгдээд яригдаад явчихдаг. Ингэхээр чинь сэтгэл хэрэгтэй, боловсрол хэрэггүй гэж хэлэх нь аргагүй мэт. Би англи хэл мэдэхгүй, эдийн засаг, санхүү мэдэхгүй. Мэддэг хүмүүс нь хулгай хийгээд яваад байхаар чинь мэдлэг, боловсролоос илүү эх орноо гэсэн сэтгэл хамгийн чухал гэж хүмүүс бодож эхлэх нь аргагүй. Үнэхээр одоо улс орны байдал хүнд л байна шүү дээ. Нийгмийг ийм нөхцөл байдал руу авч ирсэн хүмүүс нь нөгөө боловсрол, мэдлэг гэж ярьдаг нөхөд болов уу даа!

Ө.ГАНЗОРИГ: Бид боловсролтой ард түмэн мөн гэдэгтэй би бол санал зөрж байна. Яагаад гэвэл би эдийн засагч хүн. Эдийн засагч хүн нэг л юм ярьдаг. Энэ бол бүтээмж. Боловсрол гэдэг зүйл бүтээмжээр илэрч гардаг. Боловсролтой хүмүүс нийгэмдээ бодитой ажил хийдэг. Том зорилготой нь хүн төрөлхтөнд, арай бага зорилготой нь улс орондоо, арай жижиг зорилготой нь компанидаа, хамт олондоо нөлөөлж тэдний төлөө юм хийдэг. Монгол хүний улсдаа, дэлхийд оруулж буй хувь нэмрийг ганц тоогоор харж болно. Өнөөдөр Монгол Улсын экспортын 95% нь байгаль ээжийн бүтээгдэхүүн. Тавхан хувь нь монгол хүний гараар, оюун ухаанаар хийгдсэн бүтээгдэхүүн байна. Гэтэл Хятад, Орос, Япон, АНУ гээд харахад яг эсрэгээрээ байгаа. Гавжийн хэлсэнчлэн манайхан дээр дооргүй хулгай хийж байгаагаас гадна бид бүтээмжийн хямралд орсон. Боловсролын системд сурч байгаа 500.000 хүүхэд, жил бүр төгсөж буй 40.000 бүтээгдэхүүний маань бүтээмж нь туйлын дор байна. Ер нь боловсролын систем яах гэж оршдог юм бэ? Хүүхдийг хоёр настайгаас нь аваад хорин нас хүртэл нь сургаж хүмүүжүүлээд надад буюу ажил олгогчдод л өгдөг юм шүү дээ. Яг одоо бол бид их сургууль төгссөн хүүхэд аваад яг бүр эхнээс нь дахиад сургаж байна. Яах гэж хүүхдүүд төлбөртэй сургуульд сурч, тэнд хорин жил “боловсроод” байгаа юм бэ? Тэд юу сураад байгаа юм, омогшиж боловсроод байгаа юм уу, ер нь яах гэж сураад байгаа юм бэ?

П.НАРАНБАЯР: Би өөрийг чинь зарим хэмжээнд л хүлээн зөвшөөрнө. Өөрийг чинь бүх юмыг боловсролын салбар руу чихэж байгаад тань үнэхээр гайхаж байна. Манай зах зээлийн багтаамж юу билээ? Гуравхан сая хүн! АНУ-тай харьцуулаад байна. Америкуудын бүтээмж муудаж байгааг судалгаанууд нотолж байгаа шүү дээ. Бүтээмжийн асуудал ярингаа бүх юмыг боловсрол руу чихэж болохгүй ээ. Монгол Улс гээд балетчингаас авахуулаад цэрэг эр хүртэл бүх салбараа хөгжүүлж боловсруулж буй бүхэл бүтэн улс байна шүү дээ. Бид өөрсдөө ч гэсэн тодорхой хэмжээнд боловсрол эзэмшсэн улс байгаад байна. Ганзориг та 95% нь мэдлэг шингээгүй бүтээгдэхүүн гарч байна гэж хэллээ. Хөгжихийн тулд бид бэлэн байгаа байгалийн баялгаа л гаргаж зарна шүү дээ. Тэгж хөрөнгө, хуримтлалтай болж байж судалгаа, хөгжүүлэлтээ сайжруулж, өөртөө хөрөнгө оруулж хөгжлийн дараагийн шатандаа орно. Ингэж үе шаттай ярина шүү!

Г.АНХБАЯР: Арван жилийн хүүхдүүд их сургуульд ороод арван жилд сурах ёстой зүйлээ сураад, их сургуульд сурах зүйлээ бараг ажлын байран дээрээ очоод сураад байгаа. Зарим оюутнуудын хувьд бараг сураад яах вэ, тэртэй тэргүй ажил дээр гараад л сурчихна даа гэдэг хандлага нь хэвшмэл болчихсон байдаг.

Д.НЯМСАМБУУ: Асуудлыг дунд сургууль руу л чихчихлээ шүү (инээв)!

Г.АНХБАЯР: Элсэгчдийн чанар жил ирэх тусам муудаж байгаа. Энгийн бутархай бодож чадахгүй хэрнээ сургуулиа төгсч байгаа хүүхдүүд байна. Надтай тааралдсан. Боловсролтой юу гэж асуугаад дипломыг нь үзээрэй. Таван үг бичээд гурав алддаг хүүхдүүдийн гэрчилгээ дээр бүгд монгол хэл дээрээ 100% авсан байгаа. Дөрвөн аргын тоо бодож чадахгүй хүүхдүүд ч гэрчилгээ дээрээ онц гэсэн дүнтэй байгаа. Мөнгө санхүү гаргахгүйгээр бидний хамгийн түрүүнд засч чадах зүйл бол сургалтын үнэлгээг бид өөрсдөө маш бодитой болгох ёстой. Үнэлгээг бодитой болгож гэмээнэ бид боловсролын түвшингээрээ хаана яваагаа мэдэж чадна. Яамнаас дээр нэг санамсаргүй шалгалт авахад нийт сурагчдын 5% нь л арай гэж 60%-с дээш үнэлгээ авч байсан санагдаж байна. Тэгэхээр чанарын хувьд асар доройтсон гэж би хэлнэ ээ. Үүний бурууг би багш нар, сургуулиудад өгөхгүй. Багш нар хүүхдүүдтэйгээ ажиллахаас илүү яамнаас ирсэн, яам руу явуулах цаастай илүү ажилладаг болсноос энэ асуудал үүдэлтэй. Харьяа яам, боловсролын газрууд багш нарыг шалгахаас илүү боловсролын бүтээгдэхүүн болж байгаа хүүхдүүдийг нь илүү сайн шалгаж, сурагч, оюутнуудад мэдлэг түгээж, сургах арга барилын эрх чөлөөг нь өгч шавь нарынх нь чанараар багш нараа урамшуулж, хариуцлага тооцдог болгох хэрэгтэй. Яамны удирлага солигдоод л нэг шинэ хөтөлбөр гарч ирдэг. Голдуу гаднаас хуулдаг тэдгээр хөтөлбөр нь тэр бүр хөрсөнд бууддаггүй.

В.ГАНЗОРИГ: Одоо хүртэл багш нарын ажлын хэмжүүр, үр дүн нь шавь нарынхаа чанартай огт уялдаагүй байдаг гэсэн үг үү?

П.НАРАНБАЯР: Анхбаяр багшийн ярианаас дунд сургуулиуд их, дээд сургуулиудад чанар муутай хүүхдүүд нийлүүлж байна гэж хэллээ гэж ойлголоо. Үүнийг би зарим хэмжээнд хүлээн зөвшөөрнө. Төрийн хяналт хэт хүчтэй, багш нарыг цаастай нь зууралдуулаад хүүхдүүдтэй нь ажиллах цаг олгодоггүй гэдэг үнэн. Гэхдээ олон улсын жишигт ойртуулахын тулд цөм хөтөлбөр гэж гаргаад хэрэгжүүлж эхэлсэн. Энэ хөтөлбөрийн үр дүнг үзэхийн тулд багагүй жил шаардлагатай байгаа. Бид суурь боловсрол ба дээд боловсролыг салгаж ярих хэрэгтэй. Элсэлтийн ерөнхий шалгалтын дүн, чансаагаар их, дээд сургуульд элсэгчдийн чанарыг үнэлж болно. Өнөөдрийн байдлаар төрийн ба төрийн бус өмчийн нийт 96 их, дээд сургууль үйл ажиллагаа явуулж байна. Өнгөрсөн жилтэй харьцуулахад энэ жил их, дээд сургуульд элсэгчдийн тоо 1700 хүүхдээр цөөрсөн байна. Дээд боловсрол заавал эзэмших ёстой гэсэн эрэлт буурч байна гэсэн үг. Түүнчлэн нөгөө талаасаа зарим дээд сургуулиуд нийгмийн хэрэгцээг хангаж чадахгүй болж байна гэсэн үг. Товчхондоо ахлах сургууль ба дээд сургуулиудын хоорондын уялдаа холбоог сайжруулах асуудал бий.

Ө.ГАНЗОРИГ: Мэдлэгээс гадна сэтгэл зүрхийг дунд сургуулиудад заахгүй байгаа юм биш үү? Монголд үүсээд байгаа философи болон сэтгэлзүйн удирдлагын асуудлыг барууны нийгэмд бол гэр бүл, шашин, нийгмийн соёл, хүмүүжлээр нь хүүхдүүдэд олгодог. Үүнийг манай боловсролын системийнхэн ойлгохгүй, гаднаас хуулаад цөм хөтөлбөр энэ тэр гэж яриад байдаг. Багш нар нь тоогоо заагаад л хаячихдаг. Энэ нэвтрүүлэгт буддын философич ирсэн учраас би асуумаар байна л даа. Хүнийг арван жилийн сургууль төгсөхөд нь итгэл үнэмшлийн чиг баримжаатай, зорилготой, буруу эмоцио удирдах чадварыг олгохгүй бол тухайн хүний хөдөлмөрийн бүтээмжид шууд сөргөөр нөлөөлөөд байна. Зорилгогүй хүн хэчнээн математикийн олимпиадын аварга байгаад ч тухайн хүний гараас юм гарахгүй. Түүнчлэн эмоцио ер удирдаж чаддаггүй. Би үүнийг л онцолж хэлмээр байна. Захирал нь загнахаар уйлчихдаг, хүн үг хэлэхээр сонсдоггүй, өөрийн бодсоноо үгээр илэрхийлж, бичгээр буулгаж чаддаггүй хүмүүс бүтээмжтэй ажиллаж чадахгүй байна. Би ганц банкны салбар яриагүй шүү. Манай банкны харилцагч Монголын том компаниудын захирлуудын толгойны өвчин нь хүн болоод байна. Сэтгэлгүй, итгэл үнэмшилгүй хүмүүсээр дүүрлээ.

Г.АНХБАЯР: Би хөрсөндөө бууя гээд байгаа юм. Одоохондоо рациональ, иррациональ гэдгийг ялгах нь байтугай хичээлээ хийдэг хүн байхгүй болчихоод байна. Хичээлээ хийнэ гэдэг нь ёс суртахууны хамгийн эхний алхам шүү дээ.

Д.НЯМСАМБУУ: Иргэн хүнд ёс суртахуун байх хэрэгтэй байдаг юм аа. Тэгж гэмээнэ бид амьтны сүргээс ялгагддаг. Олон хүнд ёс суртахуун заах хүнд. Ямар ч сайн багш байгаад тавин хүүхдэд хичээл заахад хүнд гэж “Шинэ Монгол” сургуулийг үүсгэн байгуулагч Галаа багш хэлсэн байсан. Эцэг эхчүүд маань өөрсдөө хүүхдийнхээ боловсролд хэр анхаарч буй нь маш чухал. Хүүхэд гэлтгүй томчууд маань өнөөдөр аархуу, онгироо, залхуу, гомдомхой, мэдэхгүй зүйлээ мэддэг гэж харагдах гээд ядсан, жаахан хүүхдүүдээс дор улсаараа л нэг иймэрхүү болчихоод байна. Эрдэмтэн хүн хүртэл мэдэхгүй салбараа мэддэг болж харагдах гээд хичээх юм. Мэддэг юмаа мэддэгээрээ л үлд л дээ. Эрдэмтэд нь ийм байхад түүнээс доош түвшний хүмүүс ямар байх нь ойлгомжтой шүү дээ. Хойд Энэтхэгийн буддизм, тэр дундаа тантрик буддизм гэхэд л нэг хүн насаараа судлаад барахгүй зүйл байдаг. Хэвлэлийн мэдээ, академик нийтлэлүүдээс харахад л манайхан мэдлэг, мэдээллийг яаж хүлээж авч, ойлгож байгаа нь харагддаг. Хүүхэд төрөхдөө математик мэдэж төрдөггүйтэй адил ёс суртахууныг хүнд заадаг. Чонотой өссөн хүүхдийн бодит түүх байдаг. Дөрвөн хөллөж яваад сурсан тэр хүү том болсон ч хоёр хөл дээрээ явж сураагүй. Магадгүй багаас нь ном заасан бол тэр хүүхэд эрдэмтэн байж ч болохоор хүүхэд байсныг үгүйсгэх аргагүй. Хүн болно гэдэг нь ёс суртахууныг зааж, тийм хүнийг бид үйлдвэрлэдэг гэсэн үг. Үүнийг арван жилд зайлшгүй заах ёстой. Гэхдээ заагаад орхих биш үйлдэл дагах ёстой байдаг. Шашин ч гэсэн үүнд том хувь нэмэр оруулах ёстой. Үүгээрээ би монголчуудыг бүгдийг нь бурхны шашинтан болгох гээгүй юм шүү. Бурхны шашин нь бурхны шашинтнууддаа ёс суртахууныг номлодог байх ёстой. Буддизмаар дамжуулан хүн үнэт зүйлээ олж авдаг байх ёстой. Ингэж байж хүн буруу зүйл хийхээсээ айж, зөв зүйл хийхийг эрмэлздэг болдог. Манай нийгэмд ийм функц заавал байх ёстой.   

П.НАРАНБАЯР: Иргэний боловсрол гэдэг хичээл ордог. Манай сургууль дээр шинэ Монголын үзэл санаа гэж байдаг. Мөн ёс суртахууны хичээл манай сургуульд ордог. “Бусдад туслах, талархах сэтгэлээс аз жаргал үүддэгийг санаж, өрөөлд аз жаргал бэлэглэн, өөрийн аз жаргалыг дархалж явна” гэдэг уриа бидэнд байдаг. Хүүхдээр үйлдэл хийлгэх хэрэгтэй. Жишээ нь, Сэлбэ голыг нэг цэвэрлэсэн хүүхэд дахиж хог хаядаггүй. Өнчин хүүхдүүдийн төвд очиж хичээл заах ч гэдэг юм уу иймэрхүү үйлдлүүдийг ахлах сургуульд нь маш сайн хийлгэх ёстой.  

Ө.ГАНЗОРИГ: 1990 он хүртэл манай боловсролын системд муу сурдаг хүүхдээ дааж авдаг, ариун цэврийн бүлгэм ажилладаг гэх мэт ёс суртахууны хичээл, хүмүүжлийн системийн элементүүд байсан. 1990 оноос хойш бид энэ системээ нураачихсан.

Д.НЯМСАМБУУ: Хэт лоозогноод явахад дургүйцдэг хүмүүс байдаг. Жишээ нь, хүүхдүүдээр хүчээр Туул гол цэвэрлүүлэхэд ийм реакц гаргадаг хүмүүс бий. Гэхдээ энэ нь нөгөө талдаа маш хэрэгтэй зүйл. Үүний тэнцвэрийг олох нь чухал. Гол цэвэрлэсэн болж харагдаад ёс суртахуунтай болж жүжиглэдэг хүмүүсийг бид бүтээх ёсгүй юм л даа. Ёс суртахуун гэдэг нь гарт баригддаг зүйл биш. Үнэлэхэд ч хүнд. Хүмүүсийн итгэл, үнэмшлийн түвшинд шийдэгддэг зүйл. Хүн өөрийгөө л бодоод эхэлбэл тэр хүнд үнэт зүйл үлддэггүй. Үүнийг би энд ганц хэлээд байгаа юм биш, дэлхий нийт хүлээн зөвшөөрөөд энэ хандлага руу явж байна. Амин хувиа хичээхээс илүү нийгмийн сайн сайхны төлөө хийх үйл ямар чухал бөгөөд хэрэгтэй гэдэг нь ганц шашны асуудал биш юм.

Г.АНХБАЯР: Ёс суртахууныг үйлдлээр заах ёстой гэдэгтэй санал нэг байна. Тэрнээс дан ганц хичээлээр заана гэвэл энэ их аюултай. Учир нь хичээл дунд ямар ч нөхөр ямар ч агуулга чихэх эрсдэлтэй. Жишээ нь, саяхныг хүртэл бид мүүн гээд л нийгмээрээ шуугилаа шүү дээ.

В.ГАНЗОРИГ: Дэлхийн эдийн засгийн форум дэлхийн 122 улсыг боловсролын индексээр нь жагсаахад Монгол Улс 115 дугаар байранд орсон байсан. Дунд сургуулийн боловсролын чанараар дэлхийн дундажтай ойролцоо байгаа боловч дээд боловсролын чанар, удирдлагын түвшинд дэлхийн улсуудын бараг адагт нь жагсч байна. Бидний боловсролтой гэж боддог хүмүүс ёс суртахуунтай байж чадахгүй байгаа бол ёс суртахуунтай гэгдэх хүмүүсийг боловсролтойд тооцох ёстой юу?

Ө.ГАНЗОРИГ: Барууны улсууд гэр бүлийн хүмүүжил, христийн шашнаараа дамжуулан сэтгэлзүйн боловсрол, соёлыг хүүхдүүдэд багаас нь олгодог. Улаан математикч залуу ажилд ороод хүнд үйлчлэх сэтгэлгүй л бол тэр хүний хэрэг тухайн байгууллагад огт байхгүй. Энэ элементийг л сурагч, оюутнуудад шингээж өгөөч ээ гэж ажил олгогч хүний хувьд би та бүхнээс хүсмээр байгаа юм аа.

П.НАРАНБАЯР: Боловсролын удирдлага хоцорч буй нь үнэн. Одоогийн манай боловсролын тогтолцоо сургуулийн бие даасан байдлыг маш их үгүйсгэдэг. Их ажлын хажуугаар яам, нийслэлийн боловсролын газраас маш их шалгалтыг оруулж ирэх жишээний. Мөн хөдөө, орон нутгийн сургууль хадлан тэжээл бэлтгэх ажлаас хамааран хичээл эхлэх хугацаагаа есдүгээр сарын 15-наас хойш эхлүүлэх эрхтэй байвал зүгээр.

Г.АНХБАЯР: Яам дөрөв дөрвөн жилээр хөтөлбөр зоохоо больж багш нарыг шалгахаас илүүтэйгээр оюутан сурагчдыг шалгаж, шавь нарын чанараар нь багш нарыг үнэлдэг болох хэрэгтэй.

В.ГАНЗОРИГ: Харвардын их сургуулийн хийсэн саяхны судалгаа дээр хүмүүс мэдлэг, мэдээллийн хоёр туйлт ертөнцөд ажиллаж амьдардаг болсон гэсэн байсан. Шалтгаан нь хэвлэл мэдээлэл ба сошиал медиа гэж дурдсан байв. Хүн хүссэн мэдээллээ аваад, хүсээгүйгээ авахгүй байх боломжтой, эрхтэй болсноор нийгэмд ийм ялгаа үүсээд улам томроод байгааг бичсэн байсан. Үүнтэй та нар санал нийлэх үү? Энэ ялгааг арилгахын тулд боловсролын систем яаж ажиллах ёстой юм бол?

Ө.ГАНЗОРИГ: Бүтээмж муу байгаа учраас манай компаниудын ДНБ-нд оруулах хувь нэмэр бага байна. Баялаг бүтээж, эдийн засагт хувь нэмрээ оруулах ёстой компаниуд их, дээд сургууль шиг хүн сургаад хамаг ачаалал нь тийшээ явж буй гинжин урвал манай нийгэмд үүссэн. Энд хэн нэгнийг буруутгах хүсэл алга. Үүний шалтгааныг олох гээд л бид мунгинаад явж байна. Боловсролын системд реформ хийх шаардлагатай нь ойлгомжтой байна. Үүнтэй бид маргах ёсгүй. Харин реформоо зөв хийхгүй бол буцахдаа шороо тээнэ. Кэмбриж, Оксфордын системийг хуулж болох ч тэр нийгэмд аав ээж нь, амралтын өдрүүдэд очдог сүм нь давхар философийн боловсролыг нь олгож байдаг юм шүү. Бид харин хэрэгтэй гэвэл энэ дутагдаад байгаа боловсролын баганаа бүтээхийн тулд буддын сургууль, сүмүүдтэйгээ хамтрах хэрэгтэй.  

Д.НЯМСАМБУУ: Энэ оролдлого эхэлсэн. Аргагүйн эрхэнд бид сүүлийн дөрөв, таван жил “Шинэ Монгол” сургуультай хамтраад ёс суртахууны хичээлийг сурагчдад зааж байгаа. Ёс суртахуун гэдэг зүйл бол математиктай яг адил өөрийн онолтой, заах арга зүйтэй, бурхны шашны арвин их агуулга юм. Жижиг мэт зүйлийг ухахын хэрээр л улам их зүйл гарч ирж, түүнээс бид олон зүйлийг сурч ойлгодог.

Барууны нийгмийн иргэншлийн суурь нь христийн шашин гэдэг нь үнэн. Тэгвэл буддизм үүнээс юугаараа ялгаатай, ямар давуу талтай вэ гээд ярьвал их нарийн зүйлс олон бий.

Энд ажил олгогчийг төлөөлж байгаа Ганзориг сэтгэлтэй ажилтан чухал байна аа гээд хэлээд байна. Би лам гэдэг утгаараа биш нийгэмд дутагдаад байгаа энэ зүйлийг өгөх боломж надад байгаа гэдгийг харж байгаа. Зүгээр объектив хандахад л буддизмын ёс суртахуун гайхамшигтай зүйл байдаг. Би өөрөө буддын философийн онолын багшийн хувьд мэдээд байгаа юм. Адуу, эмнэг хангалыг сургаж нэг болдог доо. Түүнтэй адил хүний иррационал байдлыг сургаж болно, түүний арга зүй ч гэж бий.

Г.АНХБАЯР: Танайх хувийн сургууль болохоор боломжоо сайн ашиглаж хийж чадаад байна. Энэ яриад байгаа гоё зүйлсийг долоон буудлын тавин хүүхэдтэй сургуульд яаж хэрэгжүүлж, нийтээр нь яаж стандарт болгох вэ?

П.НАРАНБАЯР: Мэдлэг өөрөө сонирхсон хүн дээрээ л очдог болсон гэж түрүүн модератор хэлсэн. Энэ нөхцөлд боловсролын стандартыг бид яаж ойлгох ёстой юм бэ гэсэн асуултыг тавьсан гэж би ойлгосон. Боловсролын стандарт аль ч улсад бий. Үүнд заавал эзэмших ёстой боловсрол гэж байдаг. Их нарийн мэдлэгтэй нэгэн дэлхий бөөрөнхий бөгөөд эргэдэг гэдгийг мэдээгүй байсан гээд Артур Конан Дойлын Шерлок Холмс зохиол дээр байдаг. Ийм ертөнц угаасаа бий болно. Фэйсбүүк, твиттерээр хүн зөвхөн өөрийн сонирхсон мэдээллээ аваад явчихна. Тэр байтугай ТВ үзэж байхдаа дургүй хэсгээ гүйлгээд явдаг болоод удаж байна. Ийм нийгэм болох тусмаа боловсролын жишиг, сургуулийн чанар, сургалтын хөтөлбөрийн стандарт чанга, чамбай байх ёстой. Аж үйлдвэрийн дөрөв дэх хувьсгал эхэлж буй өнөө үед хиймэл оюун ухаанаас болж олон ажлын байр, мэдлэг өөрөө агшин зуур хуучирч хоцрогдоно. Энэ үед мэдлэг, мэдээллийг яаж цуглуулах, оюутан, сурагчдын боловсрол эзэмших чадвар дээр нь илүү анхаарч ажиллах нь боловсролын системийн нэг сорилт болно. 

В.ГАНЗОРИГ: Зэрэмдэг боловсролтой, хулгайч сэтгэхүйтэй, насанд хүрсэн, дарга хийж байгаа шийдвэр гаргагчдыг одоо хүмүүжүүлэх арга бий болов уу?

П.НАРАНБАЯР: Хэвлэл, мэдээллийн салбар шүү дээ арга нь.

Д.НЯМСАМБУУ: Үгүй ээ. Медиа хийж чадахгүй. Манай медиа хүн болгон руу будаг цацаад л худалдагдсан байдал анзаарагддаг. Энэ олон хэвлэл мэдээллийн суваг, асар их шуугиан дундаас ялгарч гарч ирэхийн тулд их мөнгө цацахаас аргагүй. Юманд нэг зөв хөгжих цэг гэж байдаг даа. Тэр цэг нь Монголын хэвлэл, мэдээллийн салбарын хувьд өнгөрөөд явчихсан юм биш үү? За уучлаарай, би яг мэдэхгүй сэдвээ ярьж эхлэх гэж байна. Хүн болгон нь өөр өөрийн өнцгөөс энэ асуудлыг харж байгаа болов уу. Боловсролтой хүн бүр өөрийнхөө зорилгоо нэг сайн харах хэрэгтэй байна. Монголын нийгэмд мухардалд орсон, хүнд байгаа нь үнэн шүү дээ. Зарим хүн 200 хүний толгойг авбал нийгэм сайхан болно оо гэж ярьж байна. Буруутгах аргагүй, энэ бол санаа байхгүй юу. Энэ бол цөхөрсөн хүний л үг шүү дээ. Энэ байдалд бид яагаад хүрэв ээ? Би лам хүний хувьд ийм санааг хэзээ ч дэмжихгүй л дээ.

Г.АНХБАЯР: Бид нийтээрээ муу, сайн хүмүүс ба зөв, буруу үйлээ ялгадаг л болох хэрэгтэй. Ер нь ч эхнээсээ ялгагдаад эхэлсэн байгаа. Буруу, эвдэрсэн хүмүүсийг нь бид хүмүүжүүлээд байх шаардлага байхгүй. Бид хүмүүжүүлж ч дийлэхгүй. Нийтээрээ л бид жаахан ч гэсэн соён гэгээрэх хэрэгтэй байна.

П.НАРАНБАЯР: Медиа зөв хөгжих ёстой, эзний сэтгэхүйгээсээ салах ёстой. 1960-аад онд Германы нэгэн дипломатч бичсэн байдаг. Тэр үед Кеннеди сансарт нисэх гээд л маш олон бүтэлгүй туршилт хийж, түүнийг нь Америк хэвлэлээрээ чөлөөтэй гаргаж байсан. Энэ бүтэлгүй оролдлогоо нуухгүй гаргаж байгаа энэ улс хөгжинө. Харин ЗХУ улс бүтэлгүй бүх туршилтаа ард түмнээсээ нууж байгаа тул нэг их удахгүй дээ энэ улс гэж хэлсэн байдаг. Медиагийн үүрэг бол ердөө л энэ!

Д.НЯМСАМБУУ: Ёс суртахууныг эргэцүүлдэг хүн бүтээх нь миний хийдэг ажил. Хүн өөрөөсөө өөрийгөө асуух нь маш чухал байдаг. Монголын гурван сая хүнийг ёс суртахуунтай болгох нь чухал биш. Намдаа, найздаа гол нь биш, түгээмэл үнэн гэдэг зүйлээс л бид ичдэг болох ёстой. Ийм хүмүүсийн тоо нь тавь, жаран мянга болоход л манай нийгэмд нэлээд том өөрчлөлт гарна.

В.ГАНЗОРИГ: Боловсрол гэж эхлээд бид хүмүүжил, ёс суртахуун гээд ннлээд гүнзгий ярилаа. Харин сургуулийн өмнөх боловсрол буюу цэцэрлэгийн тухай хөндсөнгүй. Харин асуудлыг бага сургуулиас, их сургуулиас, төрөөс хайх гэж нэлээд үзлээ. Цэцэрлэг гэж чухал институци байна даа?

Ө.ГАНЗОРИГ: Хоёр настайдаа хүүхдийн төлөвшлийн 80% нь бүрэлддэг гэж судлаачид тогтоосон гээд байгаа шүү дээ. Таны өмнө асуулт болох одоо байгаагаа яах вэ гэдэг рүү буцаж очъё. Бид нөхцөл байдлын дүн шинжилгээгээ хийх ёстой. Түүний дараа байгаа байдлаа үнэнээр нь хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Тэгж байж бид зөв стратегиа гаргаж чадна. 1937 онд бид нэг удаа бурхан гэж байдаггүй юм гээд нийгэмдээ итгэл үнэмшлийн хүчтэй цохилт өгсөн. Гэхдээ түүнийгээ марксизм, ленинизмийн философиор орлуулсан. 1990 онд хүний эрх гээд худлаа үнэн ч гэсэн сэтгэлзүйн боловсрол олгодог байсан системийг америкууд зөвлөж нурааж, пионерийн бүлгэмүүдийг тарааж бид хоёр дахь цохилтоо авсан.

1990 оноос хойш монголчууд юунд итгэхээ мэдэхээ байсан. Буддын шашин гээд очихоор хийморийн сан тавихаас бус буддын философио ярьдаггүй. Шүтэж байгаа хүмүүс нь бурхны шашны философио огт мэдэхгүй л байна. Итгэл үнэмшлээ дагаж ёс суртахуун бий болдог.

Минийхээр бол насанд хүрсэн хүмүүсээс шинжлэх ухаан, буддизм, ислам, христийн шашин гэсэн дөрвөн зүйлээс сонгуулах ёстой. Хүн заавал итгэл, үнэмшилтэй байх ёстой.

Д.НЯМСАМБУУ: Ганзоригийн хэлж буй үнэн. Улс орны ёс суртахууныг зохицуулдаг уламжлал байдаг. Бид үүнийгээ 1930 онд устгасан. Социализмын үед байсан ажилчид, саарал ордонд суудаг байсан дарга нар буддистууд байсан. Наанаа нам ярьдаг байсан ч цаанаа тэд буддистууд байж социализмын бүтээн байгуулалтуудыг хийсэн. 1990-ээд оноос хойш энэ энерци удааширч, мотор зогссон. Тийм учраас л өнөөдөр олноороо ёс суртахуунгүй хүмүүс гарч ирж байгаа юм. Тэгвэл яах вэ гэвэл би бурхны шашинг санал болгоно. Энэ бол манай нийгмийн хүн амын талд нь шууд хамаатай асуудал юм. Хийморийн сан тавьж буйг буддизмын буруу гэж хэлэхэд бас бэрх шүү. Яагаад гэвэл хуйгаар нь хядчихсан шүү дээ. 1990 онд шүтэн бишрэх эрх чөлөөг сэргээсэн ч гэсэн институци нь сэргэж амжаагүй, хүний нөөц нь байгаагүй. Номлохын тулд номлогч нь номоо мэдэх ёстой, сурах хэрэгтэй. Ингэж юмаа мэдэж байгаа лам хуврагууд байхгүй байна шүү дээ. Байлаа гэхэд маш цөөхөн байна. 1970 оноос хойш л шашны дээд сургууль гээд арван жилд үздэг номыг зургаан жилд багтаах гээд үзэж тарж байгаа. Өөрөөр хэлбэл боловсон хүчин хангалтгүй хэвээр байна. Үүнээс болж мэргэ, төлөг гээд юмнууд яваад байгаа.  

П.НАРАНБАЯР: Цэцэрлэгт IQ заагаад л, боловсрол олгох гээд байгааг би дотроо буруу зүйл гэж боддог. Яагаад гэвэл хүүхэд зургаан нас хүрэхдээ сургуульд орно гээд сэтгэлзүйн хувьд бэлтгэгдсэн байх ёстой. Гутлаа үдээд сурсан, биеэ дааж бусдын хажууд явж чаддаг болсон байх ёстой. Идэж буй хоолныхоо сайн, мууг мэддэг, гаргаж буй өтгөнөө шинжилж чаддаг чадваруудыг эзэмшсэн байх ёстой. Эдгээрийг гаднын улсуудын цэцэрлэгт нь зааж сургадаг. Цэцэрлэгээс ийм л хүүхдүүдийг бэлтгэж гаргах ёстой. Манайд бол цэцэрлэгт нь бараг уншиж, бичүүлж сургаад байна. Энэ бол буруу. Сургуулийн өмнөх боловсролын зорилгыг бид ингэж ойлгох ёстой. Манай зарим эцэг, эх цэцэрлэгт нь манай хүүхдэд юм заасангүй гэж гомдоллоод байдаг.

В.ГАНЗОРИГ: Боловсрол гэж юу вэ гэдэг асуултаас эхэлсэн манай нэвтрүүлэг боловсрол, шашин, хүмүүжил, төлөвшил, хүний үнэт зүйлсийг хүртэл хөндлөө. Миний хувьд маш сонирхолтой бөгөөд чухал дүгнэлттэй нэвтрүүлгээ дуусгаж байна. Бидэнд өнөө үед барьж явах жанжин шугам, итгэл үнэмшил байхгүйгээс бид хэн бэ, юу хүсээд байгаагаа тодорхойлж чадахгүй, National Identity буюу үндэсний ижилсэл гэдэг сэдэв рүү л дахиж яах аргагүй орж, огтлолцож байна. Иймээс бидэнд хийх ажил асар их байна. Хамтдаа энэ нийгмээ эерэг, сайхан болгохын төлөө зүтгэцгээе!